Μια εποχή στη Μπραζίλια

Την ώρα που όλα τα  βλέμματα είναι στραμμένα στο Ρίο λόγω Ολυμπιακών Αγώνων, μια φωτογραφική έκθεση στο Παρίσι αφηγείται πώς δημιουργήθηκε η Μπραζίλια, η πρωτεύουσα – από το 1960 – της Βραζιλίας. Μια … ουτοπία του μοντερνισμού, με την υπογραφή του διάσημου αρχιτέκτονα Oσκαρ Νιμάγερ.

Του Γιώργου Καρουζάκη

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να φωτογραφίσεις ένα αρχιτεκτονικό έργο, ένα κτίριο, μια πόλη. Ο τρόπος, όμως, που διάλεξε ο Γάλλος φωτογράφος Marcel Gautherot (1910-1996) να φωτογραφίσει τη Μπραζίλια, τη νέα πρωτεύουσα της Βραζιλίας που χτίστηκε μέσα σε 41 μήνες, από το 1956 έως το 1960, είναι μοναδικός. O Gautherot δεν στάθηκε αμήχανος μπροστά στο θαύμα της γέννησης της νέας πόλης μπροστά στα μάτια του. Η μεγάλη κλίμακα των κτιρίων, οι δυναμικές γραμμές, οι τεράστιοι όγκοι από μπετόν, οι τολμηρές καμπύλες των κτισμάτων και τα χαοτικά εργοτάξια ζωήρεψαν την επιθυμία του να αποτυπώσει όσο πιο δυναμικά και πρωτότυπα μπορούσε την κατασκευή της.

Αυτό το καλοκαίρι, το Maison Européenne de la Photographie στο Παρίσι φιλοξενεί την πρώτη, μεγάλη, αναδρομική έκθεση της δουλειάς του φωτογράφου στην πόλη που γεννήθηκε και την οποία εγκατέλειψε όταν ήταν νέος για να ζήσει στη Βραζιλία. H έκθεση με τίτλο «Bresil: tradition, invention» εγκαινιάστηκε τον περασμένο μήνα και θα παραμείνει ανοιχτή έως και τις 28 Αυγούστου.

Η Μπραζίλια ανήκει στις πόλεις του κόσμου που σχεδιάστηκαν από το μηδέν. Πέντε χρόνια πριν από την ολοκλήρωσή της, στις 22 Απριλίου του 1960, η περιοχή της σημερινής πρωτεύουσας έμοιαζε με έρημο χωρίς ανθρώπινα ίχνη, με λιγοστό νερό, ελάχιστα ζώα και φυτά. Όλα ξεκίνησαν το 1956, όταν ο νέος, τότε, πρόεδρος της χώρας Juscelino Kubitschek προσκάλεσε μερικούς από τους σπουδαιότερους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους της εποχής να του παρουσιάσουν σχέδια και προτάσεις για τη δημιουργία μιας νέας πρωτεύουσας.

Ο αρχιτέκτονας του Μοντέρνου Κινήματος της Βραζιλίας Oscar Niemeyer, και ο πολεοδόμος και αρχιτέκτονας Lucio Costa κατάφεραν τελικά να δώσουν πνοή στο φιλόδοξο σχέδιο, αποκαλύπτοντας σε χρόνο-ρεκόρ μια φουτουριστική πρωτεύουσα που συνδυάζει τα δυναμικά υλικά με το υδάτινο στοιχείο, την ομορφιά της μοντερνιστικής απλότητας με τη λειτουργικότητα. Ο φωτογράφος Marcel Gautherot ήταν εκεί, επίσημος φωτογράφος του σχεδίου Niemeyer, και αποτύπωσε όλα τα στάδια της εξέλιξης του τεράστιου έργου. Ένα μέρος από τις εξαιρετικές φωτογραφίες εκείνης της εποχής παρουσιάζεται τώρα στην παρισινή έκθεση.

Αρκετά, ενδεχομένως, μπορεί να γράψει κάποιος για την κομψότητα των ασπρόμαυρων φωτογραφιών του Gautherot, για την αισθητική ακρίβεια με την οποία αποτυπώνει τις αυστηρές γραμμές και την πλαστικότητα των καμπύλων όγκων ορισμένων κτιρίων, για τον τρόπο που ενορχηστρώνει το παιχνίδι της σκιάς με τις αντανακλάσεις του ήλιου.

Απαθανατίζοντας μια γέννηση

Η σαγήνη των εικόνων του, όμως, εκτείνεται πέρα από την αρτιότητα της εκτέλεσης ενός φωτογραφικού έργου. Η ομορφιά τους δεν περιορίζεται στη συνθήκη της εντυπωσιακής καταγραφής ενός σχεδίου κατά παραγγελία.

Ο Marcel Gautherot πλησιάζει την πόλη που αναδύεται από το, άλλοτε, στείρο έδαφος με μια αίσθηση δέους και ελευθερίας. Γνωρίζει ότι βρίσκεται εκεί την κρίσιμη στιγμή μιας γέννησης, καθώς αυτό το «καινούργιο» αποκτά μέρα με την ημέρα τη μορφή του. Το βλέμμα του, όμως, δεν βαραίνει από το σκυρόδεμα, τις σκαλωσιές και την υπερμεγέθη κλίμακα του έργου. Όλα αυτά είναι, απλώς, στοιχεία που περικλείει στις συνθέσεις του. Ο ανάλαφρος τρόπος που ενσωματώνει τον ουρανό, τη σκόνη, τα σύννεφα και τα οικοδομικά υλικά στα κάδρα του, η γωνία λήψης που επιλέγει, η στοχαστική απομάκρυνσή του, κάποιες στιγμές, από τα επιβλητικά κτίσματα προκαλούν, σε ορισμένες φωτογραφίες, την αναστάτωση μιας ονειρικής, οριακής κατάστασης. Μόνο οι σκελετοί κάποιων κτιρίων που ορθώνονται στον ουρανό επαναφέρουν στο βλέμμα του θεατή την υπόσχεση της καινούργιας πόλης.

Η ανθρώπινη παρουσία μέσα στην απεραντοσύνη του γιγαντιαίου αρχιτεκτονικού σχεδίου αποκτά στις φωτογραφίες του Gautherot διαφόρων ειδών σημασίες: οι ανθρώπινες φιγούρες κάτω από τα θολωτά κτίρια μοιραία συνθλίβονται, ενώ όταν ο φωτογράφος πλησιάζει τους εργάτες την ώρα της δύσκολης δουλειάς, στρέφει την προσοχή μας στην κίνηση και τη θέση τους στον χώρο εργασίας, στις χειρονομίες και στη συμβολή τους στη ανοικοδόμηση.

Με ανάλογη ευγένεια, καθαρό βλέμμα και την προσήλωση ενός εθνογράφου, ο Gautherot πλησίασε το βραζιλιάνικο τοπίο, τους ανθρώπους της υπαίθρου, τις αγορές, τις γιορτές και τα πανηγύρια τους, ταξιδεύοντας σε όλη τη Βραζιλία, από τον Βορά έως τον Νότο. Και σε αυτές τις φωτογραφίες η εξοικείωσή του με την αρχιτεκτονική φωτογραφία είναι εγγεγραμμένη στον τρόπο που αποτυπώνει το φυσικό τοπίο, τα αντικείμενα και τα κτίρια που συναντά, ενώ η ευαισθησία και το ταλέντο του αναδεικνύονται με ιδανικό τρόπο όταν στρέφει το φακό του στον άνθρωπο.

LA MAISON EUROPÉENNE DE LA PHOTOGRAPHIE
5/7 Rue de Fourcy – 75004 Paris

Πρώτη δημοσίευση του άρθρου στο τεύχος # 685 – 17.07.2016 του περιοδικού «Κ» της εφημερίδας, «Η Καθημερινή»