Ο Έλληνας Εβραίος και μέλος της ομάδας Sonderkommando του Άουσβιτς

Από τον Γιώργο Καρουζάκη

Για τον πρωτόγνωρο τρόπο με τον οποίο πλησιάζει την ιστορία του Ολοκαυτώματος, στην ταινία «Ο Γιος του Σαούλ», ο Ούγγρος σκηνοθέτης Λάζλο Νέμες έχουν γραφτεί αρκετά κείμενα. Το φιλμ διακρίθηκε με τον Μεγάλο Βραβείο της Επιτροπής στο πρόσφατο Φεστιβάλ των Καννών, και πολύ σύντομα θα ξέρουμε αν θα τιμηθεί και με το Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας για το οποίο είναι υποψήφιo. Πηγή έμπνευσης της ταινίας του Νέμες στάθηκαν, όμως, οι μαρτυρίες των κρατουμένων, τα κείμενα που έγραψαν κάποια μέλη της ειδικής ομάδας Sonderkommando του Άουσβιτς και ανακαλύφθηκαν θαμμένα σε κρησφύγετα του στρατοπέδου από το 1945 έως και το 1980. Ανάμεσά τους βρίσκεται και ένα κείμενο στην ελληνική γλώσσα, γραμμένο από έναν Εβραίο της Θεσσαλονίκης που υπήρξε μέλος της ομάδας Sonderkommando.

Η ταινία

Το επίτευγμα του Λάζλο Νέμες προκαλεί τόσο μεγάλη αίσθηση όχι, φυσικά, για το θέμα της ιστορίας που ο δημιουργός επέλεξε να αφηγηθεί. Η μεταφορά της φρίκης και των πιο σκοτεινών πλευρών της ανθρώπινης φύσης αποτελεί κοινό τόπο πια στο σινεμά. Γενικότερα, η πορνογραφική προσέγγιση της βίας και του ανθρώπινου πόνου στην τέχνη παραμένει ανιαρή και στείρα στα μάτια των πιο απαιτητικών θεατών. Μαρτυρά, συχνά, οκνηρία, έλλειψη ιδεών και έμπνευσης. Ο Νέμες, στον αντίποδα αυτής της πρακτικής, έφτιαξε ένα φιλμ που κατάφερε να εμπλέξει τον θεατή στο σκοτεινό θέμα του, αποκλείοντας την παρουσίαση βίαιων εικόνων. H δύναμη της δύσκολης προσπάθειάς του στηρίζεται σε ακριβείς σκηνοθετικές επιλογές, που ξεκινούν από τον τρόπο κινηματογράφησης και την υποκριτική και φτάνουν στην ηχητική μπάντα και τις χρωματικές αποχρώσεις του φιλμ.

Η ιστορία του αφηγείται μια μάλλον άγνωστη πλευρά του Ολοκαυτώματος. Αφορά τους Εβραίους που αναγκάζονταν από τους Γερμανούς να δουλεύουν στην προετοιμασία εξόντωσης των συμπατριωτών τους στα κρεματόρια του Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Συγκροτούσαν την ομάδα Sonderkommando που παραλάμβανε τους νεοφερμένους Εβραίους, τους ξεχώριζε, και τους καθοδηγούσε, χωρίς εκείνοι να το γνωρίζουν, στους θαλάμους αερίων.

Τα χειρόγραφα

Πηγή έμπνευσης της ταινίας του Νέμες στάθηκε μια σημαντική ανακάλυψη: τα χειρόγραφα – μαρτυρίες ορισμένων μελών της ομάδας Sonderkommando που εντοπίστηκαν θαμμένα στο έδαφος του στρατοπέδου συγκέντρωσης. Τα κείμενα, γραμμένα σε διαφόρων ειδών γλώσσες, θάφτηκαν σε διαφορετικά σημεία του στρατοπέδου το 1944. Από το 1945 μέχρι το 1980 ανακαλύφθηκαν, στις περισσότερες περιπτώσεις τυχαία, οκτώ κρησφύγετα με κείμενα που ανήκουν σε πέντε μέλη της ομάδας Sonderkommando.

Σε αυτήν την ανακάλυψη και στην μελέτη των κειμένων επικεντρώνεται, επίσης, το βιβλίο Matters of Testimony: Interpreting the Scrolls of Auschwits (Εκδόσεις Palgrave Macmillan UK) των ιστορικών Nicholas Chare από το Πανεπιστήμιο του Μόντρεαλ και Dominic Wiliams από το Πανεπιστήμιο του Λιντς.

«Οι αφηγήσεις των επιζώντων της ομάδας Sonderkommando του Άουσβιτς αναφέρονται, κυρίως, στον τρόμο και στην αδυναμία τους να κατανοήσουν και να εκλογικεύσουν την άθλια κατάστασή τους. Τα μέλη της ομάδας περιγράφονται, συχνά, σαν μεθυσμένα θηρία που πρόδωσαν τους συμπατριώτες τους με αντάλλαγμα μια ολιγόμηνη παράταση της δικής τους ζωής», σημειώνουν, στη γαλλική έκδοση του περιοδικού Slate, οι συγγραφείς του βιβλίου. Και προσθέτουν: «Κάποιοι, με μεγαλύτερη κατανόηση της κατάστασης, παρουσιάζονται σαν τραυματισμένοι άνθρωποι, χωρίς συναισθήματα, επιζώντες μιας ειδικής μονάδας, που δεν στάθηκαν ικανοί να αντέξουν τη μοίρα και τα δεινά τους.

» Τα κείμενα αυτά μάς δίνουν την ευκαιρία να ακούσουμε τις πραγματικές φωνές των μελών της ομάδας Sonderkmmando, να πλησιάσουμε λόγια που έρχονται σε εμάς κατευθείαν από την καρδιά της κόλασης. Σε απόσταση από τη μυθοποίησή τους, μπορούμε, απλώς, να τους πλησιάσουμε σαν ανθρώπινες υπάρξεις που σκέφτονται και αισθάνονται. Είναι πλέον γενικά αποδεκτό ότι το Ολοκαύτωμα είναι αδύνατον να αναπαρασταθεί. Οι απόπειρες αναπαράστασής του κινδυνεύουν να προδώσουν τις απάνθρωπες εμπειρίες των θυμάτων. Τα κείμενα αυτά μάς δείχνουν ότι ορισμένα από τα θύματα, καθώς ζούσαν τη θηριωδία, έκαναν ό,τι ήταν δυνατόν για να κατανοήσουν αυτό στο οποίο υπήρξαν μάρτυρες και συνέβαινε στη ζωή τους».

Το τελευταίο χειρόγραφο που ανακαλύφθηκε το 1980 είναι γραμμένο στην ελληνική γλώσσα. Ανήκε στο μέλος της ομάδας Sonderkommando, Marcel Nadjary, Eβραίο της Θεσσαλονίκης που είχε λάβει μέρος στην Γερμανική Κατοχή πριν συλληφθεί και οδηγηθεί στο Άουσβιτς τον Απρίλιο του ’44. Πρόκειται μια μια επιστολή με αποδέκτες όσους άφησε πίσω στην Ελλάδα. Δείχνει τον τεράστιο πατριωτισμό του, γράφοντας σε όλο το κείμενο τη λέξη Ελλάς με κεφαλαία γράμματα. Ο Nadjary τρέφει την ελπίδα ότι θα βρεθεί ξανά στην πατρίδα. Ήταν από τους ελάχιστους επιζήσαντες της ομάδας Sonderkommando, αλλά πέθανε πριν ανακαλυφθεί η επιστολή του.