Με τον ζωγράφο Γιώργο Ρόρρη στην έκθεση του Βελάσκεθ στο Grand Palais

Από τον Γιώργο Καρουζάκη

Στο μουσείο Grand Palais του Παρισιού φιλοξενείται, από τον περασμένο Μάρτιο και μέχρι τις 13 Ιουλίου 2015, μία από τις σημαντικότερες εκθέσεις που έχουν φιλοξενηθεί ποτέ στη γαλλική πρωτεύουσα. Είναι η πρώτη μονογραφική έκθεση έργων του Ισπανού ζωγράφου Ντιέγκο Βελάσκεθ (1599 – 1660) που διοργανώνεται στο Παρίσι. Ολοκληρώθηκε με ορισμένες δυσκολίες, αφού κάποια σημαντικά έργα του «ζωγράφου των ζωγράφων» δεν επιτρέπεται να μετακινηθούν από το ισπανικό μουσείο του Prado. Για παράδειγμα, οι διοργανωτές δεν επιχείρησαν καν να ζητήσουν το περίφημο έργο Las Meninas «από σεβασμό προς το ισπανικό μουσείο», όπως τονίζουν.

Τελικά, η έκθεση του Ντιέγκο Βελάσκεθ αποκαλύπτει με θαυμαστό τρόπο τη ιδιοφυΐα του, το διάλογο της τέχνης του με τη ζωγραφική και τους δημιουργούς της εποχής του Μπαρόκ, αλλά και τον τρόπο που το βλέμμα του επηρέασε και άλλαξε την τέχνη των επόμενων αιώνων, κυρίως το κίνημα του ιμπρεσιονισμού και τη Μοντέρνα τέχνη.

Πρόσφατα είχαμε την τύχη να συναντηθούμε στο Παρίσι με τον σημαντικό Έλληνα ζωγράφο Γιώργο Ρόρρη ο οποίος δέχτηκε να μας μιλήσει, σ’ ένα από τα φιλόξενα καφέ του Saint-Germain-des-Prés, για την έκθεση του Βελάσκεθ, λίγες μόνο ώρες μετά την επίσκεψή του στο Grand Palais.

Ποια είναι η γενική εντυπώση που αποκομίσατε από την έκθεση;

Περίμενα λιγότερα έργα. Και με λιγότερα, πάλι ευχαριστημένος θα ήμουν. Κάποιες στιγμές, λόγω της κοσμοσυρροής, τα έβλεπες με δυσκολία. Σήμερα είδα καλύτερα το πορτραίτο του Πάπα Ιννοκέντιου Ι’. Προχθές, είχε έναν φύλακα με υπερβολική αίσθηση του καθήκοντος, ο οποίος δεν σε άφηνε να πλησιάσεις, παρά μόνο σε απόσταση δύο μέτρων. Πάντως, όσο κι αν έχεις μελετήσει το έργο ενός ζωγράφου από τα βιβλία, μόνο μπροστά από τους πίνακές του καταλαβαίνεις τι είναι η ζωγραφική του».

Εκτός από τα έργα του Βελάσκεθ βλέπουμε αρκετά έργα μαθητών του, αλλά και ζωγράφων που επιχείρησαν να αποδώσουν με τον δικό τους τρόπο κάποια από τα θέματά του; Θεωρείτε επιτυχημένη αυτή τη συνύπαρξη;

«Η έκθεση περιλαμβάνει ορισμένα έργα ζωγράφων που ήταν δάσκαλοι του Βελάσκεθ, συγκαιρινών του ζωγράφων και μαθητών του. Βέβαια, μαθητές πολλούς δεν είχε. Ούτε και δική του Σχολή, όπως ο Ρούμπενς. Δεν ανέλαβε, επίσης, μεγάλες παραγγελίες όπως ο Ρούμπενς ή ο Τισιανός. Δεν δούλεψε για τους μονάρχες της Ευρώπης, παρά μόνο για τον Ισπανό βασιλιά, τον Φίλιππο Δ’ και τη βασιλική αυλή.

»Παρουσιάζονται ορισμένα από τα πρώτα του έργα, τα οποία είναι επηρεασμένα από τον δάσκαλό του, τον γνωστό Ισπανό ζωγράφο Φρανθίσκο Πατσέκο. Έχουμε την ευκαιρία να δούμε ξεκάθαρα την υπεροχή του μαθητή έναντι του δασκάλου. Κάτι ανάλογο παρατηρείς και στην περίφημη Βάπτιση του Ιησού του Βερόκιο, στο οποίο ο Λεονάρντο ντα Βίντσι έχει ζωγραφίσει μοναχά το κεφαλάκι ενός αγγέλου. Εκεί φαίνεται το μεγαλείο του ντα Βίντσι.

»Υπάρχουν τέσσερις παραστάσεις της Αμώμου Συλλήψεως, προφανώς είναι μια οικεία εικόνα στην Καθολική Εικονολογία: η Άμωμος Σύλληψις απεικονίζεται σαν μια νέα κοπέλα που πατάει πάνω σε μια διάφανη σφαίρα και ένα συντριβάνι. Οφείλω να ομολογήσω ότι το συντριβάνι ως σύμβολο δεν το γνώριζα. Εκεί βλέπεις αυτομάτως ότι ο Βελάσκεθ, σε ηλικία μικρότερη των είκοσι χρόνων, έχει τη γνώση του métier, της μαστοριάς και των κανόνων της τέχνης. Δεν έχει ακόμα ισχυρό προσωπικό ύφος, αλλά αυτό αρχίζει να διαφαίνεται στη δεκαετία μεταξύ των είκοσι και των τριάντα του χρόνων».

Τα ταξίδια που έκανε στην Ιταλία πόσο διαμόρφωσαν το ύφος του;

«Το πρώτο και το δεύτερο το ταξίδι το έκανε σε μεγάλη ηλικία. Ήταν σαράντα εννέα χρόνων. Τότε του δόθηκε η ευκαιρία να κάνει το πορτραίτο του Πάπα του Ιννοκέντιου Ι’».

Πρόκειται για έργο μεγάλης σημασίας στην Ιστορία της Τέχνης. Ποια είναι η μοναδικότητά του;

«H μοναδικότητα του βρίσκεται στην τόλμη του ζωγράφου να απεικονίσει έναν άνθρωπο που ενσαρκώνει με δυναμικό τρόπο την εικόνα της εξουσίας. Ο Πάπας φαντάζει σαν ένας άνθρωπος κακός, μοχθηρός. Δεν αντέχεις να τον κοιτάξεις αρκετή ώρα κατάματα, σε τρομάζει. Το σχόλιο του Πάπα, όταν του έδειξαν πρώτη φορά το πορτραίτο του, ήταν: «Troppo vero !» (αρκετά αληθινό). Γενικότερα, έχει κανείς την εντύπωση πώς ο Βελάσκεθ, όπως και ο Μπονάρ, δεν ζωγραφίζουν τα ίδια τα πράγματα, αλλά την αύρα των πραγμάτων. Η τέχνη τους μοιάζει να ζωγραφίζει τον αέρα που υπάρχει γύρω από τα πράγματα, κάτι πολύ σπάνιο και δείγμα σπουδαίας ζωγραφικής, η οποία, ενώ δεν ακουμπά ποτέ τα ίδια τα πράγματα, τα καθιστά απτά. Ακριβώς επειδή τα υπαινίσσεται, και δεν στέκεται να μιλήσει κοινότοπα για αυτά».

Πώς το επιτυγχάνει αυτό ένας ρεαλιστής ζωγράφος;

«Θα έλεγα ότι είναι πιο δύσκολο να το καταφέρει ένας ρεαλιστής ζωγράφος, και για αυτό το αποτέλεσμα είναι υψηλότερο. Έχουμε να κάνουμε με έναν ζωγράφο που ζωγράφιζε για τη βασιλική αυλή. Ο Βελάσκεθ έτρωγε μαζί με τους νάνους του βασιλιά. Κάποια στιγμή τού παραχώρησαν αυτόν τον κόκκινο σταυρό που φοράει στο έργο Las Meninas, ως δείγμα διάκρισης».

Πώς αισθάνεται ένας σύγχρονος ζωγράφος μπροστά στο έργο του Βελάσκεθ;

«Τώρα που ήρθα εδώ, αισθάνθηκα την εκμηδένιση μπροστά στο σπουδαίο έργο. Μπορώ να το αναγνώσω, να το καταλάβω, να παρατηρήσω κάποια στοιχεία που παλαιότερα δεν μπορούσα να δω. Τώρα, πλέον, τα βλέπω καλύτερα. Αυτό που θαυμάζω σε εκείνον, και το έχω δει και στον Καραβάτζιο και σε κάθε μεγάλο ζωγράφο, είναι ότι όταν θέλει να παραστήσει μια μορφή φωτεινή μέσα σε ένα σκοτεινό περιβάλλον παρεμβάλλει, μεταξύ της μορφής και του σκοτεινού φόντου, ένα απροσδιόριστο, ελάχιστο, και σχεδόν αδιόρατο για τον μέσο θεατή, διάστημα. Έναν τόνο ούτε φωτεινό ούτε σκοτεινό, μάλλον ανήκει στους σκοτεινούς τόνους, αλλά όχι εντελώς. Με αυτήν τη χειρονομία, με το ελάχιστο φως, υποδηλώνει ότι η μορφή αφήνει μια αύρα γύρω της».

Μπορεί να τη μιμηθεί εύκολα αυτή τη χειρονομία ένας ζωγράφος;

«Δεν φαίνεται στην πραγματικότητα. Δεν νομίζω ότι φαίνεται ποτέ καθαρά. Είναι ζήτημα πνευματικής στάσης. Στην ουσία δεν υπάρχει. Είναι σχεδόν αόρατη».

Πώς αποτυπώνεται όμως; Με ποια τεχνική;

«Υπάρχει μια σπουδή για το πορτραίτο του Πάπα που δείχνει ότι ένα μέρος του ζωγραφίστηκε εκ του φυσικού. Θα τού πόζαρε για λίγο ο Πάπας και το υπόλοιπο μέρος του έργου θα το ολοκλήρωσε μόνος του. Στην άκρη του προφίλ του Πάπα, από τη μεριά που βλέπουμε να φωτίζεται λίγο, ενώ δίπλα να είναι σκοτεινό, υπάρχει ένα διάστημα δυο χιλιοστών που το φως δεν είναι ακριβώς μαύρο: είναι ένα σκούρο χρώμα, αλλά αρκετά πιο φωτεινό από το μαύρο, σχεδόν καφέ. Εκείνη τη στιγμή, σαν η ψυχή ή το πνεύμα του ζωγράφου να κατανόησε ότι οφείλει να επιτρέψει μια αμφιταλάντευση του πνεύματος και του βλέμματος. Πιθανόν, να θεώρησε ότι θα περιόριζε σε μια πολύ σκληρή και ηλίθια μόνωση το φαινόμενο του χάους που υπάρχει πίσω από τη μορφή, και το φαινόμενο της μορφής που βλέπουμε μπροστά. Αν δει κανείς το περίφημο γυμνό του, την Αφροδίτη μπροστά στον καθρέφτη, το γυμνό σώμα μοιάζει να εξατμίζεται. Την ίδια στιγμή έχει μεγάλη στερεότητα και πειθώ. Είναι πολύ ερωτικό έργο».

Ποια ζωγραφικά στοιχεία το καθιστούν ερωτικό;

«Είναι η βαθιά κατανόηση του θαύματος που βλέπω μπροστά μου, μια πάρα πολύ όμορφη γυναίκα, την οποία τη βλέπω στην Ισπανία της Ιεράς Εξέτασης, το 1645. Αποκλείεται να ήταν ένα έργο για το ευρύ κοινό. Αυτό που το κάνει ερωτικό είναι η αμφιβολία, η αμφιταλάντευση, η αμφισημία του. Δεν το περιορίζει, δεν το κλείνει, και εκεί αισθάνεσαι ότι η σάρκα είναι αφροπλασμένη, που λέγανε παλιά οι Έλληνες ποιητές. Την ίδια στιγμή υπάρχει μια τρομερή ακρίβεια και λιτότητα στην απόδοσή του. Η ερμηνεία του σώματος είναι δείγμα μεγάλης ζωγραφικής οικονομίας: η ακρίβεια και ο πλούτος των άψογα χρωματισμένων γκρι αρκούν για να αποδώσουν την ομοιογένεια, τη σαφήνεια αλλά και την υπέρβαση της πραγματικότητας. Η πραγματικότητα είναι, άλλωστε, τόσο πολύπλοκη, με τόσες μικροδιαφορές χρωματικών τόνων και διακυμάνσεων, που αν προσπαθήσεις να την αποτυπώσεις πιστά μπορείς να χάσεις εύκολα το παιχνίδι, πράγμα που δεν συμβαίνει με τον Βελάσκεθ».

Σε αρκετά έργα του οι εξασκημένοι θεατές μπορούν να αναγνωρίσουν στοιχεία από όλο το φάσμα της ζωγραφικής.

«Αν απομονώσει κανείς μικρά τμήματα από τους πίνακες του Βελάσκεθ θα βρει μέσα σε αυτά όλη τη ζωγραφική. Αν πάρεις, για παράδειγμα, ένα κομμάτι από το φόρεμα της πριγκίπισσας Μαργαρίτας, της κόρης του βασιλιά, θα δεις λεπτομέρειες που παραπέμπουν στην peinture informelle: πινελιές ακανόνιστες από κοντά, οι οποίες από μακριά αποκτούν νόημα, οργανώνονται με έναν θαυμαστό τρόπο και γίνονται διαμάντια, στολίδια ή πτυχές του ρούχου. Θα έλεγε κανείς ότι η ζωγραφική του ισορροπεί στα όρια της εξαΰλωσης και της στερεότητας. Δεν είναι ούτε εξαϋλωμένη ούτε και στέρεη, και αυτό είναι το περίεργο και το θαυμαστό στο έργο του.

»Ο κόσμος είναι το πρόσχημα για τον Βελάσκεθ. Το αντικείμενο του ενδιαφέροντός είναι ο πίνακας, το κομμάτι του μουσαμά το οποίο επεξεργάζεται. Και εκεί είναι το βασανιστήριο και το μάθημα που εγώ παίρνω. Γιατί όσοι έχουν ζωγραφίσει με μοντέλο, νιώθουν συχνά τη δυνάστευση του μοντέλου. Ο Βελάσκεθ, όπως ένας σύγχρονος ζωγράφος, νοιάζεται για τη φόρμα, το χρώμα και τη ματιέρα. Περισσότερες ώρες κοιτάει τον πίνακα, παρά την πραγματικότητα. Δεν γίνεται δούλος της πραγματικότητας. Δεν ζωγραφίζει ποτέ τα νύχια ενός χεριού, αλλά τα νύχια υπάρχουν. Είναι ορατά στον θεατή από κάποια απόσταση και αόρατα από κοντά. Η μορφή δεν παραμένει περίκλειστη, συμπιεσμένη από το φόντο ή το περιβάλλον της, αλλά διαχέεται μέσα στο φόντο. Ο Βελάσκεθ κάνει μια ζωγραφική η οποία, αν και είναι πολύ στιβαρή, ανοίγεται προς το Διάστημα».