O Anselm Kiefer στο Centre Pompidou στο Παρίσι

Από τον Γιώργο Καρουζάκη

«Όταν ήμουν φοιτητής στο Φράιμπουργκ χρησιμοποιούσα τρόφιμα για να ζωγραφίζω, συνήθως ζυμαρικά. Τα κολλούσα πάνω στον καμβά με βερνίκι νυχιών. Ήταν λίγο διεστραμμένο, έτσι δεν είναι; Αλλά το αποτέλεσμα δεν ήταν άσχημο. Χρησιμοποιούσα ακόμη φακές, αυγά και άλλα υλικά. Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε. Πριν από τη δεκαετία του ’80 δούλευα με αρκετούς αντισυμβατικούς τρόπους. Δεν υπήρξα ποτέ ζωγράφος της τέχνης για την τέχνη. Δεν ζωγραφίζω για να φτιάξω μια εικόνα. Για μένα, η ζωγραφική συνδέεται συνολικά με τη σκέψη και την αναζήτηση, και όχι με την έρευνα που επικεντρώνεται στη ζωγραφική.

»Χάρηκα, για παράδειγμα, όταν ανακάλυψα, πριν από αρκετά χρόνια, την εβραϊκή μυθολογία στην Ιερουσαλήμ και τα μυστικά της Αλχημείας, επειδή η Καμπάλα και η Αλχημεία συγκλίνουν. Τότε, βρήκα επιτέλους έναν λόγο για να ζωγραφίζω. Ένα από τα κίνητρά μου στη ζωγραφική είναι, επίσης, η γερμανική ιστορία. Πρόκειται για αναζήτηση που συνδέεται με τον εαυτό μου, με το ποιος είμαι και με τον τόπο που γεννήθηκα. Στη συνέχεια, αναζήτησα κι άλλους λόγους. Πάντοτε έπρεπε να έχω έναν λόγο για να ζωγραφίζω. Δεν μπορώ να κάνω έναν πίνακα που να είναι μόνο ζωγραφική. Ο Matisse δεν ζωγράφιζε ποτέ για να ζωγραφίζει, δεν έκανε ποτέ ένα έργο μόνο για χάρη της ζωγραφικής».

O κορυφαίος Γερμανός εικαστικός Anselm Kiefer μιλά για την καταγωγή της τέχνης του, σε συνέντευξη που παραχώρησε, πρόσφατα, στον ιστορικό τέχνης Jean-Michel Bouhours, ο οποίος επιμελήθηκε και την εντυπωσιακή αναδρομική έκθεση του ζωγράφου στο Centre Pompidou.

Ο Kiefer, ο πιο Γάλλος από τους Γερμανούς καλλιτέχνες, που ζει εδώ και αρκετά χρόνια στη Γαλλία, έχει την τιμητική του αυτή την εποχή στο Παρίσι. Το Centre Pompidou φιλοξενεί, σε έκταση 2000 τ.μ, μια αναδρομική παρουσίαση της τέχνης του με περισσότερα από 150 έργα: 60 πίνακες ζωγραφικής, τη γιγαντιαία εγκατάσταση ενός πυργόσπιτου που περικλείει δεκάδες φωτογραφίες, αρκετά γλυπτά, ποικίλα αντικείμενα, έργα σε χαρτί και μερικά από τα πρώτα βιβλία του.

Την ίδια στιγμή, η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας (Bibliothèque nationale de France) παρουσιάζει μια ακόμη έκθεσή του με τίτλο «L’alchimie du livre », αφιερωμένη στα ιδιόμορφα βιβλία – έργα τέχνης που δημιούργησε από το 1968 μέχρι το 2015. Το περιεχόμενό τους συνδέεται με τα γλυπτά και τη ζωγραφική του.

Η γερμανική ιστορία, η αφύπνιση της μνήμης, η διαλεκτική σχέση της καταστροφής με τη δημιουργία, το πένθος του πολιτισμού των Γίντις, είναι ζητήματα ενεργά, ορατά ή ανιχνεύσιμα στο σύνολο του πολυεπίπεδου έργου του. Η ιστορία της Γερμανίας, από τα πρώτα ίχνη της μέχρι την εμφάνιση του Τρίτου Ράιχ, τον απασχόλησαν πολύ νωρίς, σε ηλικία 24 χρόνων. Τότε, αποφάσισε να φορέσει τη στολή της Βέρμαχτ που ανήκε στον πατέρα του και να φωτογραφηθεί με προτεταμένο το δεξί του χέρι σε ναζιστικό χαιρετισμό με φόντο διαφορετικές περιοχές της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ελβετίας.

Αργότερα, η ίδια προκλητική παράσταση μεταφέρθηκε σε ακουαρέλες και άλλους πίνακες ζωγραφικής: τη ζωγράφισε με μια αδέξια απλότητα, με τη χειρονομία, όμως, και τη γκριζοπράσινη στολή να ξεχωρίζουν στις ζωγραφικές συνθέσεις.

Ακολούθησαν οι πρώτοι πίνακες που αφιέρωσε στον Βάγκνερ, στα μνημειακά κτίρια της ναζιστικής περιόδου, στη χιτλερική μυθολογία της αριστοκρατίας του αίματος και της γης (Βlut und Boden), για να επεκταθεί σε ορισμένα διάσημα θέματα του γερμανικού ρομαντισμού: τα σκοτεινά δάση, τους τυρφώνες του Βανδεμβούργου και τους χιονισμένους κάμπους.

Ο Philippe Dagen, κριτικός τέχνης της εφημερίδας Le Monde, αναγνωρίζει στην επιλογή του Kiefer την επιθυμία του να διαχειριστεί τη σκοτεινή κληρονομιά της γενέτειράς του. «Η πολιτική πρόθεση επιβεβαιώνεται από τα πλαστικά μέσα: τεράστιοι καμβάδες φυλακισμένοι σε γεωμετρικά σχήματα, πίνακες με κρουστές ή σταχτόχρωμες επιφάνειες φτιαγμένοι αποκλειστικά από μαύρα, γκρι, καφέ και λεκιασμένα λευκά χρώματα», γράφει για την τέχνη του. Και παρατηρεί : «Πάνω στα τοπία του μπορεί να διαβάσει κάποιος ποικίλα ονόματα και επώνυμα: von Schlieffen (Πρώσος στρατηγός), Martin (όπως Luther), Hermann (όπως το όνομα του Γερμανού πιλότου του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, Χέρμαν Γκέρινγκ), και ανάμεσά τους, ο ποιητής Χαίλντερλιν και ο φιλόσοφος Φίχτε.

» Όλη η ιστορία των γερμανόφωνων χωρών συνοψίζεται στη φόρμα μιας γενεαλογίας, ενός σχήματος που λαμβάνει τέλος με τον ναζισμό. Αυτή είναι, προφανώς, μια απλοποιημένη θέση, εν πολλοίς συζητήσιμη, αλλά ο Kiefer δεν την εξετάζει λεπτομερώς στη σειρά έργων τέχνης που ονομάζει ειρωνικά «Μονοπάτια της σοφίας του κόσμου». Σε αυτήν, το πάνθεον με τις δοξασμένες φιγούρες του γερμανικού κόσμου στοιχειώνεται από το φάντασμα του Φύρερ».

Οι επισκέπτες του Beaubourg έρχονται σε επαφή με το έργο του Kiefer από τον χώρο υποδοχής του μουσείου. Εκεί, έχει τοποθετηθεί η τεράστια εγκατάσταση που ολοκλήρωσε στην περιοχή Barjac στη Νότια Γαλλία, όπου έζησε και δούλεψε από το 1993 μέχρι το 2007. Στο εσωτερικό της κατασκευής – πρόκειται για ένα ιδιόμορφο πυργόσπιτο – οι επισκέπτες έρχονται αντιμέτωποι με τον σκοτεινό κόσμο του εικαστικού. Ανακαλύπτουν το αγαπημένο υλικό του, το μολύβι, να συνυπάρχει με χιλιάδες φωτογραφίες που τράβηξε σε όλη τη διάρκεια της πορείας του. Οι φωτογραφίες συγκροτούν ένα αρχείο της βιογραφίας του. Ο τρόπος παρουσίασής τους ανακαλεί τη λειτουργία της ανθρώπινης μνήμης, ενισχύει την αίσθηση της περισυλλογής του καλλιτέχνη πάνω στα δύο βασικά θέματα της τέχνης του: τον χρόνο και τη μνήμη.

Ο Anselm Kiefer γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1945 στη γερμανική πόλη Donaueschingen. Μαζί με τον Georg Baselitz, τον Gerhard Richter, τον Sigmar Polke και τον Jörg Immendorff συμμετείχαν τη δεκαετία του ’70 στην αναγέννηση της γερμανικής ζωγραφικής, στην κίνηση που ονομάστηκε νέο-εξπρεσσιονισμός. Η δουλειά του Kiefer ξεχώρισε αμέσως, κυρίως από την εμμονική προσήλωσή του στα ιστορικά θέματα και τους μύθους του γερμανικού πολιτισμού. Εκπροσωπώντας, μαζί με τον Georg Baselitz, τη Γερμανία στη Μπιενάλε της Βενετίας το 1980, ο Kiefer κατηγορήθηκε ότι αφυπνίζει, μέσω της τέχνης του, τους δαίμονες του παρελθόντος, ενώ κάποιοι διέκριναν σε αυτήν και ψήγματα εθνικιστικών αποκλίσεων.

Στα χρόνια που ακολούθησαν το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στην πνευματική διάσταση και τη μνήμη διαφορετικών υλικών. Άρχισε να αναμειγνύει τα συνηθισμένα υλικά της ζωγραφικής με πηλό, γύψο, φυτά, (ηλιοτρόπια, παπαρούνες και φτέρες), στάχτες και μέταλλα, κυρίως μολύβι. Για τον Kiefer το μολύβι είναι προικισμένο με εκλεκτικές αρετές: έχει φυσικές ιδιότητες ευκαμψίας, ισχυρή πυκνότητα και είναι αδιαπέραστο από την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία.

Είναι ένα υλικό απαραίτητο στους αλχημιστές, στη διαδικασία μεταστοιχείωσης, ικανό να παράγει έναν σπινθήρα φωτός που μοιάζει να κατάγεται από έναν άλλον κόσμο, απρόσιτο σε εμάς. Φέρει, δηλαδή, ποιότητες και χαρακτηριστικά που συναντά κάποιος στην αλληγορική, μυστικιστική φύση της τέχνης του, που μάς καλεί, συχνά, να καταδυθούμε στις σκοτεινές πλευρές της Ιστορίας, με τη φιλοδοξία να αναδυθούμε μέσα από αυτές θεραπευμένοι και δυνατοί.

Διάρκεια εκθέσεων: στο Centre Pompidou έως 18 Απριλίου 2016 και στη Bibliothèque nationale de France έως 7  Φεβρουαρίου 2016.