Το ετερόκλητο Ιράν

Όταν, το 1985, η μητέρα μου εγκατέλειψε το Ιράν συνόψισε τη μέχρι τότε ζωή της σε τέσσερις βαλίτσες, και δεν παρέλειψε να φέρει μαζί της μια σειρά από ποιητικές συλλογές των μεγάλων ποιητών της Περσίας, όπως του Σααντί και του Χαφέζ, το ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ και πόσα άλλα μικρά βιβλιαράκια αιρετικών σούφι ποιητών, που οι σελίδες τους είναι στολισμένες με μινιατούρες άκρατου ερωτισμού: με γυμνόστηθες καλλονές της μεσαιωνικής Περσίας που γνέφουν αποπλανητικά σε γέρους σοφούς και τους σερβίρουν κρασί από πιθάρια.

Δεν έφερε το Κοράνι αλλά το Κοράνι των Περσών, το «Μεσνεβί» του Τζελαλαντίν Ρουμί, ιδρυτή του τάγματος των Μεβλεβί, των περιστρεφόμενων δερβίσηδων. Στις ίδιες βαλίτσες είχε βάλει και δύο φωτογραφικά άλμπουμ που ξετύλιγαν την εικοσιπενταετή μέχρι τότε ζωή της: ασπρόμαυρες φωτογραφίες της δεκαετίας του ’60 με την οικογένεια να στέκεται μπροστά στον φωτογραφικό φακό, ντυμένοι όλοι τους με μοντέρνα ρούχα: οι μικροί θείοι μου με παιδικά κουστούμια και γραβάτες, οι θείες μου με φουντωτά μαλλιά, με κότσους και πολλή λακ.

Η γιαγιά μου, πάντα, απούσα. Ήταν mo’men, δηλαδή βαθειά θρησκευόμενη και δεν φωτογραφιζόταν. Ο φακός τη συνέλαβε μονάχα μία φορά στις αρχές της δεκαετίας του ’70, στον εσωτερικό αυλόγυρο τους σπιτιού τους, έχοντας αφήσει το τσαντόρ να ξεγλιστρήσει στους ώμους, με τα κατσαρά μαλλιά της ακάλυπτα και φορώντας ένα ζευγάρι γυαλιά ηλίου, από κείνα τα τεράστια που ήταν της μόδας και φορούσε η Μπέττυ Λιβανού στις ταινίες της αντίστοιχης περιόδου.

Η γιαγιά μου ήταν καλυμμένη και οι κόρες της ακάλυπτες.

Στις φωτογραφίες μια θεία μου ποζάρει κάτω από μια ανθισμένη αμυγδαλιά στον κήπο του πανεπιστημίου της Τεχεράνης, με μίνι φούστα και πουκάμισο. Σε μια άλλη, η μητέρα μου έχει ξεκαρδιστεί στα γέλια μαζί με μια φίλη της, και κρατάει ένα κραγιόν στο χέρι. Μόλις έχουν βγει από την αίθουσα που εξετάστηκαν στο μάθημα της Βιολογίας για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο. Έχει γράψει άριστα, και από ανείπωτη χαρά βγάζει ένα κραγιόν από την τσάντα να βάψει τα χείλη της. Η αυτοπεποίθησή της, υποθέτω, πως θέλει να ενισχυθεί συμπληρωματικά από την αυτοπεποίθηση της γυναικείας φιλαρέσκειας.

Η Ισλαμική Επανάσταση ανατρέπει τα δεδομένα, και η μητέρα μου παύει να ποζάρει σε δημόσιους χώρους. Έκτοτε, όλες οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες εντός σπιτιών και μπαλκονιών. Η μητέρα μου μένει σε ένα από τα τελευταία πατώματα μιας πολυώροφης πολυκατοικίας, και κανείς δεν έχει οπτική επαφή μαζί της. Φοράει κολλητά τζιν και φορέματα, ακόμα και κιμονό με πολύχρωμα σχέδια όπως του Τσεκλένη. Τα έχει ράψει όλα μόνη της, γιατί έχει ήδη ξεσπάσει ο πόλεμος με το Ιράκ και τα ρούχα πλέον είναι πανάκριβα.

Όσα ξετυλίγονται στις φωτογραφικές συλλογές της μητέρας μου είναι ασυμβίβαστα με το Ιράν των Αγιοταλλάχ. Είναι σαν να αντικρίζεις μια Ιταλίδα, και όχι μια Ιρανή με μαύρο τσαντόρ που καίει την σημαία των ΗΠΑ, φωνάζει «Θάνατος στις ΗΠΑ», φιλάει στο μέτωπο το γιό της πριν φύγει για το μέτωπο για να πολεμήσει τον Σαντάμ. Εδώ βλέπεις μια γυναίκα γεμάτη λαχτάρα για ζωή, που για χόμπι μαθαίνει την ιαπωνική τέχνη της ανθοδέσμης ικεμπάνα, και ξετρελαίνεται με το «Thriller» του Τζάκσον.

Η ιστορία της μητέρας μου αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι μεταξύ τους είναι διαφορετικοί και κατ’ επέκταση οι κοινωνίες εξαιρετικά ετερόκλητες στο εσωτερικό τους, ακόμα και στην περίπτωση επιβολής μίας τυποποιημένα μονότονης εκδοχής. Η ουσιώδης αυτή λεπτομέρεια, της ποικιλομορφίας των κοινωνιών, θυσιάστηκε στην περίπτωση της κοινής γνώμης πολλών δυτικών κοινωνιών, οι οποίες αναζήτησαν στο Ιράν την αντιθετική τους εικόνα, την ανάγκη κατασκευής μιας οντότητας, πρωτίστως, υποτιμημένης και κατ’ επέκταση χειραγωγήσιμης. Κατέστησαν τους Ιρανούς σαν τη μητέρα μου υπόλογους, να αναιρούν την επινοημένη, στερεοτυπική αντίληψη που κατείχε δεσπόζουσα θέση στους Δυτικούς. Την αντίληψη του αποκλειστικά ενός και μοναδικού Ιράν. Σα να μην υπάρχει δεύτερο. Χωρίς το Ιράν να υπάρξει αντικείμενο ελεύθερης σκέψης, δίχως να συνδιαλεχθούν μαζί του.

Το πρότυπο ισχύος, την εξουσία της Δύσης επί της Ανατολής, που προωθεί ο Οριενταλισμός και από το οποίο δεν γλίτωσε το Ιράν, καταρρίπτεται σε όσους αντικρίζουν την χώρα αυτή ιδίοις όμμασι. Αυτόπτες μάρτυρες του πλουραλισμού αντιλαμβάνονται ότι το Ιράν έχει πολλά πρόσωπα. Τις γυναίκες με τα μαύρα τσαντόρ, τις γυναίκες με τα κοντά manteau, τα μικροσκοπικά μαντήλια που αφήνουν ακάλυπτο το μισό της κεφαλής και το έντονο μακιγιάζ. Τους γενειοφόρους άντρες με τα κουμπωμένα πουκάμισα μέχρι τα τελευταία κουμπιά και τους άντρες με τα T – shirts, τα τζιν παντελόνια και το τζελ στα μαλλιά.

Όλοι τους αντιλαμβάνονται την θρησκεία με διαφορετικό τρόπο. Κάποιοι ως εσωτερικευμένη πίστη και ηθικό κώδικα, ενώ κάποιοι άλλοι ως πίστη δεδηλωμένη, ως συνδετικό κρίκο μεταξύ του λαού προς ισχυροποίησή του. Κάποιοι υποστηρίζουν τη μη επέμβαση του ανθρώπου στα δημιουργήματα του Θεού, ενώ κάποιοι άλλοι σπεύδουν να επισκεφτούν έναν πλαστικό χειρουργό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το Ιράν κατατάσσεται πρώτο στις ρινοπλαστικές παγκοσμίως. Κάποιοι, δεν επιθυμούν την ενεργό δράση και τη συμμετοχή των γυναικών στα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα της χώρας, και κάποιοι άλλοι επικαλούνται τη σύζυγο του Προφήτη Μωάμεθ, την πλούσια και δραστήρια Χαντίτζα που είχε τρεις χιλιάδες καμήλες και βοήθησε όσο κανένας άλλος τον Μωάμεθ στο έργο του. Κατ’ αυτό τον τρόπο, το 60% του ενεργού δυναμικού στα πανεπιστήμια της χώρας, σε φοιτητές και διδάσκοντες, αποτελείται από γυναίκες.

Για τις δραστήριες Ιρανές δεν φαίνεται οξύμωρο ότι η πρώτη γυναίκα τουρίστρια στο διάστημα ήταν μια ομοεθνής τους, η Ανουσέχ Ανσαρί, και η πρώτη μουσουλμάνα κάτοχος βραβείου Νόμπελ, η εξίσου ομοεθνής τους Σιρίν Εμπαντί (Νόμπελ Ειρήνης 2003). Σε συνδυασμό με τον ισλαμικό φεμινισμό, που ολοένα και γιγαντώνεται στο Ιράν, όλο και περισσότερες γυναίκες διεκδικούν καλύτερη απορρόφηση από την αγορά εργασίας και ισότιμη μεταχείριση με τους άντρες. Εξίσου, οι συντηρητικές γυναίκες εγκαταλείπουν την κουζίνα, διαφοροποιούνται από το προγενέστερο πρότυπο της Ιρανής γυναίκας και συμμετέχουν στην πολιτική (Μανουσέχ Εμπτεγκάρ, Αντιπρόεδρος του Ιράν επί κυβερνήσως Χαταμί, 1997 – 2005), ενσωματώνονται στις κοινωνικές ζυμώσεις, συμπληρώνουν το οικογενειακό εισόδημα και αποκτούν λόγο ύπαρξης και σεβασμού.

Η Ανουσέχ πήγε βόλτα στο διάστημα και φαίνεται οξύμωρο στον έξω, από το Ιράν, κόσμο. Διότι το ίδιο το Ιράν γνωρίζει πως είναι ετερόκλητο στο εσωτερικό του. Μάλιστα επικίνδυνα ετερόκλητο, αφού οι μεταξύ τους ταυτότητες είναι εκρηκτικά ετερόκλητες, εν δυνάμει συγκρουσιακές. Ωστόσο, ο αλληλοσεβασμός και η ελευθερία εγγυώνται την αποφυγή της σύγκρουσης.

Ο Τζελαλαντίν Ρουμί, αναζητώντας την θεοσοφία, μιλούσε για αγάπη. Την ημέρα θανάτου του, την Sebil Aruz, άρχοντες, αξιωματούχοι, Χριστιανοί ιερείς, Εβραίοι χαχάμηδες και Μουσουλμάνοι πιστοί σήκωσαν στα χέρια τους τη σωρό του διδασκάλου που λάτρεψαν. Οι Χριστιανοί έψελναν τους δικούς τους ψαλμούς και οι Εβραίοι ψαλμούς από την Πεντάτευχο. Ο Ρουμί, ο αγαπημένος των Περσών, ενθάρρυνε την ύπαρξη ετεροτήτων και την ομαλή συμβίωσή τους. Επομένως, η συνύπαρξη με το διαφορετικό δεν είναι ανέφικτη τόσο στο Ιράν όσο και στον υπόλοιπο κόσμο.

Άποψη της Τεχεράνης με την οροσειρά Αλμπρόζ. Διακρίνεται ο πύργος Milad.