Η λογοτεχνία και οι υποσχέσεις της επιστήμης

Ο μύθος λέει ότι αν ρωτήσεις έναν Γάλλο τι γλώσσα μιλάνε στην Βρετανία, θα σου απαντήσει «Γαλλικά με λάθος προφορά». Μαθήματα γλωσσικού πατριωτισμού θα παρέδιδε, φαντάζομαι, αντίστοιχα, και ένας Άγγλος, εάν καλούνταν να απαντήσει στην ερώτηση ποια γλώσσα μιλάνε στην Γαλλία. Χαμένοι στη μετάφραση; Ανάλογο είναι και το θέμα της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ των επιστημών και της Τέχνης. Προσπαθούν να προσφέρουν αναπαραστάσεις του κόσμου που μας περιβάλλει, είτε με τη χρήση μαθηματικών μοντέλων και θεωριών, είτε με τη χρήση της γλώσσας και της πρόσληψης των αισθήσεων, οπότε η «προφορά» είναι τόσο διαφορετική που μπορεί να δημιουργήσει την αίσθηση ότι οι δύο αυτοί χώροι δεν μοιράζονται τίποτε κοινό.

O Allen Thiher, συγγραφέας και καθηγητής Γαλλικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Missouri – Columbia επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα εάν η λογοτεχνία και οι επιστήμες, εννοώντας τα μαθηματικά, τη στατιστική και τη φυσική ως επί το πλείστον, μοιράζονται κάποιο κοινό χώρο. Στο βιβλίο του με τίτλο Fiction Refracts Science: Modernist Writers from Proust to Borges (University of Missouri Press) εξετάζει κείμενα των Musil, Proust, Kafka, Joyce και αρκετών άλλων δημιουργών για να υποστηρίξει ότι οι σημαντικοί μοντερνιστές, έχουν επηρεαστεί από τις ιδέες των επιστημών.

«Εάν υπάρχει κάποια διαμάχη στο βιβλίο αυτό», σημειώνει ο συγγραφέας του, «συνδέεται με την υπόθεση ότι η επιστήμη και η λογοτεχνία μοιράζονται ένα κοινό καλούπι, το οποίο θέτει κάποιες προϋποθέσεις, αξιώματα και περιορισμούς σε όλες τις προσπάθειες να γίνει αντιληπτός ο κόσμος».

Ποιοι είναι όμως οι μοντερνιστές; Σύμφωνα με το Oxford Concise Dictionary of Literary Terms, ο μοντερνισμός είναι ένας γενικός όρος που χρησιμοποιήθηκε εκ των υστέρων, προκειμένου να καλύψει εννοιολογικά πολλές μορφές νεωτερικών τάσεων, τόσο στη λογοτεχνία όσο και σε άλλες τέχνες των αρχών του 20^ου αιώνα, συμπεριλαμβάνοντας τον Συμβολισμό, το Φουτουρισμό, τον Εξπρεσιονισμό, το Σουρεαλισμό, τον Ντανταϊσμό κ.α. Σίγουρα, στόχος των μοντερνιστών ήταν και η αναζήτηση νέων τρόπων έκφρασης που προωθούσαν μία αναζήτηση και απελευθερωτική έκφραση του «έσω» εαυτού του ανθρώπου. Η ανάδειξη του περιεχομένου της ανθρώπινης ψυχής ήταν ένα από τα πεδία διερεύνησης του μοντερνισμού, ο οποίος επηρεάστηκε βαθύτατα από μεγάλους στοχαστές όπως ο Αϊνστάιν, ο Φρόιντ, ο Γιουνγκ κ.α.

Στη διάρκεια των χρόνων που μεσουρανούσε, ίσως εκείνο που έδωσε ο Μοντερνισμός στην Τέχνη είναι περισσότερο μία «ιερή» υπόσχεση ή ακόμα και ψευδαίσθηση για μια πιο βαθιά σχέση του ανθρώπου με την Αλήθεια. Αυτή η πεποίθηση στηριζόταν και στις υποσχέσεις της επιστήμης που θριαμβευτικά άλλαζε, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, τον τρόπο θεώρησης του κόσμου. Και τον αποκάλυπτε τυχαίο, πιο εύπλαστο, άρα και εν δυνάμει μεταβαλλόμενο προς το καλύτερο, πριν βέβαια ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος καταστρέψει περίπου τα πάντα και καταρρακώσει το ηθικό των ανθρώπων.

Οι συγγραφείς για τους οποίους ενδιαφέρεται ο Thiher αγγίζουν επιστημολογικά θέματα και σε μεγάλο βαθμό θέτουν ερωτήματα για τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. O Μusil, συγγραφέας με σπουδές στην ψυχολογία και στη μηχανική, πίστευε ότι η λογοτεχνία θα πρέπει να ασχοληθεί με την επιστήμη και η εξειδίκευσή του στους δύο προαναφερόμενους τομείς, του προσέφερε το εφαλτήριο για εξερεύνηση στην προσπάθεια για «συμφιλίωση» ανάμεσα σε δύο είδη επιστημολογιών.

O Marcel Proust, όπως και ο Musil, πίστευε ότι δεν υπάρχει κάτι το οποίο a-priori δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη λογοτεχνία. Αναγνώριζε την κυριαρχία της επιστήμης ως προς την αντικειμενικότητά της και κατέφευγε σε αυτή, προκειμένου να περιγράψει τον κόσμο, δίνοντας όμως ταυτόχρονα στη λογοτεχνία το δικό της αντικείμενο γνώσης που είναι η ποιητική αξία της υποκειμενικής ζωής.

Ο Κafka, σύμφωνα με τον Thiher, καταπιάνεται με την αναζήτηση των Νόμων[1] μέσω των πασίγνωστων καφκικών ηρώων και είναι τόσο ειδικός στην περιγραφή της άπειρης, ατέρμονης «πτώσης» των ηρώων του, όσο ο μαθηματικός Κουρτ Γκέντελ στα θέματα του μαθηματικού απείρου.

Υπάρχει όμως και ο «πατέρας» όλων και αυτός είναι, φυσικά, ο James Joyce. Kατά τον Thiher, η αποθέωση του πανλογισμού [2] του Joyce έγκειται στο ότι «τα πάντα μπορούν να γίνουν γνωστά, ταυτοποιώντας τα πάντα με οτιδήποτε άλλο». Ακόμη και μία ημέρα στο Δουβλίνο μπορεί να περιέχει απείρως τα πάντα «στο ατελείωτο παιχνίδι των συσχετισμών μέσω του λόγου». Στο τέλος, όμως, αυτή η αποθέωση επικοινωνεί το ίδιο αίσθημα αβεβαιότητας που εκφράζει ο Κafka στην αέναη αναζήτηση του για το Νόμο, υποστηρίζει ο Τhiher. Τελικά, αν ξέρει κανείς τα πάντα, μήπως δεν ξέρει τίποτα;

O Thiher, πατώντας γερά στα χωράφια της φιλοσοφίας της Επιστήμης, παρουσιάζει τη διαλεκτική σχέση της τέχνης των μεγάλων μοντερνιστών με καίρια επιστημολογικά ερωτήματα. Αποκαλύπτει όμως ταυτόχρονα τη μεγάλη τους αγάπη για τη γνώση, τόσο του κόσμου που μας περιβάλλει όσο και για τον ίδιο τον άνθρωπο. Με τον δικό του τρόπο, ο κάθε ένας από τους μοντερνιστές στους οποίους αναφέρεταιο Thiher έφερε τις δύο «προφορές», την «προφορά» της επιστήμης και την «προφορά» της λογοτεχνίας, πιο κοντά τη μια στην άλλη, δημιουργώντας ένα νοητικό σύμπαν πλούσιο και απέραντο.

[1] «Μην ξεγελιόσαστε από τα εξωτερικά φαινόμενα, στο βάθος τα πάντα είναι νόμος» γράφει στο «Γράμματα σε ένα νέο ποιητή» ο Rainter Maria Rilke (Μετάφραση Μάριου Πλωρίτη, εκδ. 14^η Ικαρος Εκδοτική Εταιρεία, Αθήνα 2010, σελ.48)

[2] Όρος τον οποίο εισηγήθηκε το 1850 ο Ερντμαν [Johann Erdmann][…] προκειμένου να χαρακτηρίσει την περί λογικής διδασκαλία του Χέγκελ. […] Έτσι κατά τον Χέγκελ, ό,τι είναι πραγματικό είναι, επίσης, λογικό και ό,τι είναι λογικό είναι, επίσης, πραγματικό γράφει ο Θεοδόσης Πελεγρίνης στο «Λεξικό της Φιλοσοφίας. Οι έννοιες, οι θεωρίες, οι Σχολές, τα Ρεύματα και τα Πρόσωπα/Εξάγλωσση Ορολογία», Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004.

 Αναφορές 

1. “Modernism”. Oxford Consice Dictionary of Literary Terms. Chris Baldick. 2^nd edition reissued.2004.
2. Τhiher, Allen. Fiction Refracts Science. Misouri: University of Misouri Press, 2005.