Η τέχνη και η πολαπλή εξορία του Νίκου Παπατάκη σε ένα ντοκιμαντέρ

Από τον Γιώργο Καρουζάκη

Σήμερα ξεκινά στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος ένα μεγάλο αφιέρωμα στον ξεχωριστό Έλληνα δημιουργό Νίκο Παπατάκη (1918-2010). Ανήκει στις μυθικές μορφές της σύγχρονης πολιτιστικής ιστορίας της Γαλλίας, όχι μόνο για το πολύτιμο κινηματογραφικό του έργο αλλά και για τη σχέση του με τα μεγαλύτερα πολιτιστικά και πολιτικά γεγονότα της εποχής του. Πριν ξεκινήσει να σκηνοθετεί, υπήρξε ιδιοκτήτης του θρυλικού avant-garde θεάτρου «Κόκκινο Ρόδο». Την περίοδο (1948-1958) αποτέλεσε σημείο αναφοράς στην καλλιτεχνική και πνευματική αναγέννηση του μεταπολεμικού Saint-Germain-des-Prés, και του χάρισε τη φιλία του Sartre, της Simone de Beauvoir, του Jean Genet κ.ά. Ξεκινώντας ως παραγωγός στις ταινίες του John Cassavetes και του Jean Genet, ο Νίκος Παπατάκης έφτασε πίσω από τις κάμερες για να υπογράψει, τελικά, ως σκηνοθέτης πέντε ταινίες.

Το αφιέρωμα της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, «Νίκος Παπατάκης, ο αναρχικός ποιητής / Nico Papatakis, le poète anarchiste», οργανώνεται με αφορμή τα τέσσερα χρόνια από τον θάνατό του. Ανάμεσα στις ταινίες του αφιερώματος βρίσκεται και το ξεχωριστό ντοκιμαντέρ “Νίκος Παπατάκης: πορτραίτο ενός ελεύθερου σκοπευτή” (Nico Papatakis: portrait d’ un franc tireur, Ελλάδα-Γαλλία, 2009), που ολοκλήρωσαν οι δημιουργοί Τίμων Κουλμάσης και Ηρώ Σιαφλιάκη ύστερα από πολλές συναντήσεις και συζητήσεις μαζί του. Η προβολή του θα γίνει τη Δευτέρα 15 Δεκεμβρίου στις 21.15.

Με αυτή την αφορμή, ο Τίμων Κουλμάσης και η Ηρώ Σιαφλιάκη μιλούν στο περιοδικό A place for the Arts για τη συνάντησή τους με τον Νίκο Παπατάκη και την περιπετειώδη ζωή του.

Πώς γεννήθηκε η ιδέα να γυρίσετε ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή του Νίκου Παπατάκη; Ποια ήταν η αφορμή;

Δεν θελήσαμε τόσο να κάνουμε μια ταινία για τη ζωή του Νίκου Παπατάκη. Αντί να προκαλέσουμε μια συνάντηση με μια πραγματικότητα όπως στις προηγούμενες δουλειές μας, θελήσαμε να καταγράψουμε πώς γίνεται αυτό από κάποιον δημιουργό που εκτιμούμε. Στην περίπτωση του Νίκου Παπατάκη το έργο πραγματικά πηγάζει απ’τη ζωή του, σχεδόν αποτελεί συνέχειά της, με κινηματογραφικό τρόπο. Προτείναμε στον André Labarthe, εμπνευστή της μυθικής σειράς Cinéma de notre temps (Κινηματογραφιστές του Καιρού μας), την ιδέα μας την οποία και δέχτηκε αμέσως. Θυμόταν, ήδη, τον Νίκο Παπατάκη ως θαμώνας του καμπαρέ La Rose Rouge (το Κόκκινο Ρόδο), τη δεκαετία του ’50.

Ποια ήταν η δική του στάση απέναντι στην απόφασή σας να κάνετε ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή του; Σας έδωσε οδηγίες; Είχε άποψη για το πώς ήθελε να παρουσιαστεί το έργο και η ζωή του;

Στην αρχή ήταν πολύ επιφυλακτικός. Είχε ήδη αρνηθεί αντίστοιχες προτάσεις. Ζήτησε να δει ταινίες μας, και για κάποιους μήνες πίναμε τακτικά καφέ μαζί, συνήθως στο μπαρ ενός κινηματογράφου, το Entrepôt, κοντά στο σπίτι του, ή στο Select στο Μονπαρνάς, όπου συνήθιζε να πηγαίνει από τα χρόνια του΄50. Μιλούσαμε για τον κινηματογράφο φυσικά, για την ιδιαίτερη και γεμάτη περιπέτειες ζωή του, προετοιμάζαμε με έναν τρόπο την ταινία όλο αυτό τον καιρό, μέχρι να δεχτεί. Από κει και πέρα, δεν έκανε καμία παρέμβαση, καμιά πρόταση, σεβάστηκε τη δουλειά μας, όπως ακριβώς θα απαιτούσε και ο ίδιος σε αντίστοιχη περίπτωση. Μας ζήτησε μόνο να είναι ο ίδιος η μόνη παρουσία στην ταινία, ώστε να αποφύγουμε τις “φιλοφρονήσεις κατά συνθήκη”, όπως τις ονόμαζε. Στην αρχή είχαμε σκεφτεί μια πιθανή παρέμβαση στην ταινία κάποιων συνεργατών του, όπως ο Μισέλ Πικολί, αλλά σεβαστήκαμε την επιθυμία του. Είχε δίκιο.

Με ποιο τρόπο επιλέξατε να παρουσιάσετε το κινηματογραφικό του έργο στο ντοκιμαντέρ σας; Ακολουθήσατε το ύφος και την οπτική των ταινιών του;

Δεν θελήσαμε να ακολουθήσουμε το ύφος των ταινιών του, αλλά να σεβαστούμε κάποιες ποιότητές τους. Στις ταινίες του δεν υπάρχει τίποτα περιττό, διακοσμητικό ή τεχνητό. Προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε με τον πιο λιτό τρόπο, σχεδόν με ένα πλάνο, έναν χώρο κι έναν χρόνο, ώστε να ακουστεί ο λόγος του όσο πιο ακέραιος γίνεται. Τα αποσπάσματα από τις ταινίες του δεν χρησιμοποιήθηκαν ως εικονογράφηση όσων λέει, ούτε ως αποδείξεις, αλλά ως ζωντανά ίχνη της διαδικασίας που οδηγεί από την πρόθεση στην εγκατάλειψή της, όταν πια ενσαρκωθεί σε ένα έργο που συχνά την ξεπερνά.

Ποια είναι τα ισχυρότερα χαρακτηριστικά των ταινιών του; Ποια είναι τα θέματά του; Τι τον απασχολούσε περισσότερο και ήθελε να αναδείξει;

Όλη η κατασκευή των ταινιών του στηρίζεται σε μια ανελέητη σύγκρουση υποκειμένων, δυνατών χαρακτήρων, που δεν καθορίζει η ψυχολογία τους, μα η στάση τους, με μια συγκεκριμένη συνθήκη, συνήθως ασφυκτική. Είναι σαν η ίδια η ζωή να βρίσκει κάθε φορά έναν τρόπο, συχνά βίαιο, κάποτε απελπισμένα ορμητικό και χωρίς να αποβλέπει καν σε μια λύση, να ορθωθεί ενάντια στον ίδιο της τον εξευτελισμό, την ταπείνωσή της. Ακούγεται παράξενα αυτό σήμερα που επιτρέπουμε μια τέτοια συρρίκνωση της ζωής μας.

Το θέμα της εξορίας και της προσωπικής του περιπέτειας, πόσο έχει αποτυπωθεί στο έργο του; Και πόσο διαμόρφωσε τον χαρακτήρα του;

Η περίπτωση του Νίκου Παπατάκη είναι μια από τις πιο έντονες εκφάνσεις αυτού του λίγο ξεχασμένου, σήμερα, ρομαντισμού κατά τον οποίο δεν υπάρχει ρήξη ανάμεσα στη ζωή και στο έργο. Ο κινηματογράφος γι αυτόν δεν ήταν ζήτημα καριέρας, φιλοδοξίας, ούτε καν εργασία και βιοπορισμός. Ήταν ο τρόπος του να δημιουργήσει έναν τόπο όπου μπορούσε να απαντήσει στην πολλαπλή εξορία που βίωνε. Εξορία από τον τόπο καταγωγής, την Ελλάδα, διπλή μάλιστα, τη φυγή του πατέρα του ακολούθησε η άκαρπη δική του προσπάθεια να ζήσει στην Αθήνα, εξορία απ’τον τόπο που γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά του χρόνια, την Αιθιοπία. Κι επίσης, η άλλη εξορία, στην οποία τον ανάγκαζαν οι κοινωνικές διακρίσεις εξαιτίας του δέρματός του -αλλά κι ο αποκλεισμός του από την “πραγματική” ζωή. Την τελευταία, τη βίωνε με τρόπο ιδιαίτερα οδυνηρό και εναντίον της πάλεψε σε όλη του τη ζωή, με βασικό όπλο τις ταινίες του αλλά και τις γενικότερες επιλογές που καθόρισαν τη στάση του.

Ο κινηματογραφικός του κόσμος είναι βίαιος, μοναχικός, αδιέξοδος, ενώ ο ίδιος φαινόταν ένας γλυκός άνθρωπος που αγαπούσε τη ζωή και τη δημιουργία. Έχετε κάποια ερμηνεία για αυτή την πτυχή της προσωπικότητάς του;

Πιστεύουμε ότι οι ταινίες του αποκρυσταλλώνουν τον τρόπο με τον οποίο ο ευαίσθητος, ζωντανός και δημιουργικός αυτός άνθρωπος ζούσε την διαρκή σύγκρουση του με τη βίαιη, απομονωτική τελικά και αδιέξοδη ζωή για ένα πολύ μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας.

Ήταν μια τολμηρή και πολυδιάστατη προσωπικότητα; Ποιες αποφάσεις τον οδήγησαν στη δημιουργία του θρυλικού καμπαρέ Le Rose Rouge στο Saint-Germain-des-Prés; Στη συνεργασία του με τον Jean Genet και τον John Cassavetes; Στους γάμους του ή στη διάθεσή του να κάνει πολιτικές ταινίες;

Συνεργάστηκε ως παραγωγός στην πραγματοποίηση ταινιών, όπως αυτές, καθόλου τυχαία, του Genet και του Cassavetes, ίσως διότι αναγνώριζε και σεβόταν τη δημιουργικότητα, με τον τρόπο που ο ίδιος καθόρισε, δηλαδή ως αντίσταση. Το Κόκκινο Ρόδο, ως καμπαρέ όπου εμφανίζονταν καλλιτέχνες όπως η Greco, ο Ferré, ο Marcel Marceau, ο Queneau ή ο Prévert, ήταν, όπως λέει, μέρος της εκπαίδευσής του στον αντικομφορμισμό. Για τους ίδιους λόγους, δεν θα μπορούσε να κάνει άλλες ταινίες από πολιτικές: η κοσμοθεωρία του φαίνεται πολύ καθαρά όταν δηλώνει πως γι αυτόν ο κινηματογράφος είναι όπλο στο δρόμο της εξέγερσης.

Ποιος άνθρωπος, λέτε, ότι είχε μεγαλύτερη επίδραση στη ζωή του; Η συνάντηση του με τον Genet πρέπει να έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πορεία του. Ποιοι άλλοι θεωρείτε ότι τον επηρέασαν και τον διαμόρφωσαν;

Πιστεύουμε πως, όπως όλοι μας, ως ένα βαθμό πορεύτηκε στη ζωή του μέσα από τις συναντήσεις που έκανε και πως αυτές τον μετακινούσαν στην πορεία που ο ίδιος, με τα προσωπικά του βιώματα, είχε επιλέξει. Στον Ζενέ και στον Κασσαβέτη εκτιμούσε βαθιά τον ποιητικό τρόπο τους, το να μη σταματούν στα γεγονότα, όπως έλεγε. Η μητέρα του, δυνατή γυναίκα από την Αιθιοπία που υπήρξε διοικητής στρατεύματος, ήταν ιδιαίτερα σημαντική στη ζωή του. Στον τρόπο του να κάνει ταινίες δεν αναγνώριζε επιρροές ή το να ανήκει σε κάποια σχολή. Θεωρούσε πως ο καθένας μπορεί και πρέπει να βρει τον ιδιαίτερο τρόπο να δημιουργεί κι ότι ο ίδιος ήταν αθεράπευτα ανεξάρτητος, αναρχικός με όλη τη σημασία του όρου.

Τι εκτιμούσαν σε εκείνον ο Sartre, η Beauvoir, o Foucault και ο Claude Lévi-Strauss;

Ίσως την αυθεντικότητα του έργου και του βίου του, τον απόλυτα προσωπικό του τρόπο να βλέπει τη ζωή και το σινεμά, την αντισυμβατικότητά του, που του επέτρεπε να δουλεύει σα να ανακαλύπτει εκ νέου το σινεμά σε κάθε του ταινία. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Sartre, η Beauvoir και ο Foucault στήριζαν πάντα τους πολιτικούς αγώνες, όπως εκείνον για την ανεξαρτησία της Αλγερίας, τους οποίους και ο Νίκος Παπατάκης υποστήριζε ενεργά, ανάμεσα σε άλλους κι αυτόν ενάντια στην εκμετάλλευση, την καταστολή, την ταπείνωση ανθρώπου από άνθρωπο.

Στην καθημερινή του επικοινωνία τι είδους άνθρωπος ήταν; Αυστηρός; Ήρεμος; Ποια είναι η δική σας εντύπωση;

Ήταν άνθρωπος απόλυτα συγκεντρωμένος στο σημαντικό, διαρκώς απασχολημένος με τα βιβλία και τις σκέψεις του και την ίδια στιγμή στραμμένος στο τι γίνεται στον κόσμο κι ευαίσθητος σ’αυτό. Αυτό που εκτιμούμε ιδιαίτερα είναι η εκρηκτική διαύγεια της τόλμης του με την οποία δημιουργεί σχέσεις με τις λέξεις, τις εικόνες, τη ζωή τελικά.

Είδε το ντοκιμαντέρ σας; Τού άρεσε;

Τού ήταν δύσκολο να βλέπει τον εαυτό του στην εικόνα, αλλά ήταν χαρούμενος γιατί αναγνώρισε κάποια στοιχεία που θεωρούσε σημαντικά. Ένιωσε ίσως, ο ιδιαίτερα μοναχικός αυτός άνθρωπος, ότι μπορέσαμε και δουλέψαμε κι οι τρεις μαζί, σ΄ένα είδος αυτοπορτραίτου.

Ταινιοθήκη της Ελλάδος : Ιερά Οδός 48 & Μεγ. Αλεξάνδρου 134-136 –  Μετρό Κεραμεικός)