Αυτό που κάνει σπουδαίους τους ζωγράφους δεν είναι το φύλο τους

Το μουσείο Φρυσίρα παρουσιάζει από την Τετάρτη 9 Δεκεμβρίου 2015 έως τον Ιούλιο 2016, στο κτήριο της Μονής Αστερίου 3, ένα μεγάλο αφιέρωμα στις Ευρωπαίες γυναίκες ζωγράφους του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα. Με την έκθεση αυτή και τα έργα 67 δημιουργών, το μουσείο τιμά τις ζωγράφους που συντέλεσαν δυναμικά στην διαμόρφωση της σύγχρονης τέχνης, αποδεικνύοντας έμπρακτα πως η τέχνη δεν έχει φύλο.

Το κείμενο της Ιστορικού και συγγραφέως Σώτης Τριανταφύλλου που ακολουθεί, συνοδεύει την έκθεση.

«Οι γυναίκες δεν ξέρουν να ζωγραφίζουν,» λέει ο Γερμανός καλλιτέχνης Georg Baselitz. «Δεν περνούν ούτε το τεστ της αγοράς, ούτε το τεστ της καλλιτεχνικής αξίας. Όπως πάντοτε, η αγορά έχει δίκιο». Συνεχίζει ο Baselitz: “Αν και οι γυναίκες είναι πλειονότητα στις σχολές καλών τεχνών, δεν τα καταφέρνουν στο τέλος…” Σε ερώτηση του περιοδικού Der Spiegel «αν υπάρχουν εξαιρέσεις», ο Γερμανός καλλιτέχνης απαντά: «Η Agnes Martin, η Cecily Brown, η Rosemarie Trockel, η Paula Modersohn-Becker είναι εξαιρέσεις. Αλλά δεν είναι Πικάσσο, Μοντιλιάνι ή Γκωγκέν».

Πράγματι, λίγες γυναίκες ξέρουν να ζωγραφίζουν. Σπεύδω να προσθέσω ότι λίγοι άνδρες ξέρουν να ζωγραφίζουν. Οι ζωγράφοι, οι εικαστικοί καλλιτέχνες, είναι λιγοστοί – κι απ’ αυτούς, ελάχιστοι αφήνουν ανεξίτηλο αποτύπωμα όπως ο Πικάσσο, ο Μοντιλιάνι και ο Γκωγκέν. Αυτό που κάνει μεγάλους τους ζωγράφους δεν είναι το φύλο τους – η αρσενικότητα, η θηλυκότητά ή η αμφιφυλία τους: είναι η ατομικότητα, το προσωπικό τους ταλέντο, το genius. Όσο για την αγορά στην οποία αναφέρεται ο Georg Baselitz, είναι αυτονόητο ότι δεν έχει πάντοτε δίκιο – κανείς και τίποτα δεν διαθέτει αλάθητο ηθικό και αισθητικό κριτήριο.

Παρά τα λεγόμενα του Baselitz, το πρότυπο του ζωγράφου ως λευκού άνδρα, ψυχικά βασανισμένου ή/και εκκεντρικού, συχνά κοινωνικά απόβλητου, είναι ξεπερασμένο – αποτελεί μέρος της ιστορίας και της μυθολογίας μέχρι, το πολύ, τα τέλη του 19ου αιώνα. Έκτοτε, οι γυναίκες –όπως και η πολιτική, τα ήθη, ο τρόπος αντίληψης του κόσμου- διένυσαν μακρύ δρόμο, με όλο και μεγαλύτερη επιτάχυνση. Το αποτέλεσμα ήταν οι φιλελεύθερες δημοκρατίες που οικοδομήσαμε, οι οποίες έχουν πια ελάχιστους επίσημους αντιπάλους. Εξίσου λιγοστοί είναι, στη Δύση, οι επίσημοι εχθροί της φυλετικής ισότητας, μολονότι ο πόλεμος των φύλων, ο ανταγωνισμός, οι αλληλοκατηγορίες, τα κλισέ, η χλεύη, οι διακρίσεις συνεχίζονται με ποικίλους τρόπους.

Tο 1937, ο Hans Hofmann αναφώνησε ενθουσιασμένος τα έργα της Lee Krasner: «Μα, εσύ, παιδί μου, ζωγραφίζεις σαν άντρας!» Τι περίεργο — το ίδιο έλεγαν στα τέλη του 18ου αιώνα για την Anne Vallayer-Coster, με μια μικρή αλλά σημαντική παραλλαγή: «Εσύ παιδί μου ζωγραφίζεις σαν έξυπνος άνδρας!» Υπάρχει μια ακόμη εκδοχή αυτής της παρατήρησης: «Μπράβο σου. Ζωγραφίζεις καλά – για γυναίκα…» Δεν σκεφτόμαστε πια με τον ίδιο τρόπο° έχει παρέλθει ο καιρός τόσο των αγωνιστικών καταγγελιών όσο και της μεμψιμοιρίας. Η καλλιτεχνική ιδιοφυία δεν είναι “ανδρικός” μύθος, δεν είναι καν μύθος: είναι μια αλήθεια που αφορά και τα δύο φύλα ή δεν που τα αφορά καθόλου.

Μερικοί άνθρωποι επαναλαμβάνουν ότι οι γυναίκες δεν θα φτάσουν ποτέ τον Πικάσσο, τον Μοντιλιάνι ή τον Γκωγκέν. Αλλά πόσοι άνδρες – που, ως άνδρες, δεν αντιμετώπισαν κοινωνικά εμπόδια λόγω φύλου- τους φτάνουν άραγε; Δεν μπορεί να εφαρμοστεί αντικειμενικό μέτρο φυλετικού χαρακτήρα. Στον 21ο αιώνα το φεμινιστικό επιχείρημα έχει ολοκληρωθεί: ζούμε ανάμεσα στις μεταγενέστερες γενιές των απελευθερωμένων γυναικών καλλιτεχνών – οι πρωτοπόροι διέγραψαν τον κύκλο τους κι εμείς βρήκαμε έτοιμο το έδαφος και, σε πολλές περιπτώσεις, στρωμένο το κόκκινο χαλί.

Τα εμπόδια παραμένουν ζωντανή ανάμνηση, αλλά, παρά τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα φύλα, κανείς δεν μπορεί σήμερα να τα επικαλεστεί. Έχουμε διανύσει μακρύ δρόμο από τότε που οι γυναίκες καλλιτέχνες ήταν καλόγριες – σαν την Caterina dei Virgi και την Antonia Uccello– από τότε που χτυπούσαν, ματαίως, τις κλειστές πόρτες των σχολών καλών τεχνών, μαράζωναν έγκλειστες σε τέσσερις τοίχους ή περιορίζονταν να απεικονίζουν τα χρηστά ήθη. Μολονότι, η φυλετική ισότητα χρονολογείται από τη δεκαετία του 1960, το όχι και τόσο μακρινό παρελθόν φαίνεται σήμερα οδυνηρό – αν έχει κανείς κακή διάθεση- ή γραφικό και κωμικοτραγικό, αν έχει καλύτερη διάθεση. H ιστορία της ανθρωπότητας δεν είναι μόνο μια διαδοχή από εγκλήματα, φρικαλεότητες και αδικίες, αλλά επίσης μια διαδοχή από παρεξηγήσεις, ψέματα, αυθαίρετες γενικεύσεις και, προπάντων, από εκείνον τον συνδυασμό ανυπέρβλητου και γελοίου που χαρακτηρίζει τον ατελή άνθρωπο.

Όταν ο Αμερικανός κριτικός Jerry Saltz επιτίθεται εναντίον της Marlene Dumas –«δεν μπορώ να γράψω τίποτα για το έργο της διότι δεν βλέπω τίποτα σ’ αυτό»- απορρίπτει μια ζωγράφο, όχι απαραιτήτως μια γυναίκα-ζωγράφο. Θέλω να πω, ο Jerry Saltz έχει επιτεθεί σε ολόκληρη τη γενιά της New Abstraction – δεν νομίζω ότι τον ενδιαφέρει το φύλο του κάθε ζωγράφου. Ο φεμινισμός βρίσκεται, ή θα έπρεπε να βρίσκεται, πίσω μας: ο Jerry Saltz έχει δίκιο όταν λέει πως η κριτική του εναντίον του Francis Bacon ή του Joseph Beuys δεν θεωρείται «αντι-αρσενική», ενώ η κριτική του εναντίον γυναικών καλλιτεχνών θεωρείται «αντι-φεμινιστική» και σεξιστική – εκδήλωση μισογυνίας.

Η τέχνη, αν και σχετίζεται με το ανθρώπινο σώμα, δεν έχει φύλο: η θεματική, η τεχνική, η βαθύτερη φύση των εικαστικών τεχνών αποδεικνύουν σε όποιον μπορεί να δει ότι η φυλετική προσέγγιση είναι αβάσιμη. Η τέχνη ακολουθεί την κοινωνία -ή προηγείται αυτής- σε μια διαδικασία μεταμόρφωσης από τον φυλετικό διαχωρισμό στην gender-blindness, σ’ εκείνη την υπέροχη ευτοπία όπου όλα τα ανθρώπινα όντα είναι άνθρωποι. Αυτή είναι η αντίληψη της έκθεσης Elles που περιλαμβάνει πάνω από εξήντα δημιουργούς οι οποίες συμβαίνει να είναι γυναίκες: στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, παρά τις οικονομικές και κοινωνικές ταλαντώσεις, οι γυναίκες, οι άνδρες, όλοι εμείς, θα επιμείνω, διανύσαμε μακρύ δρόμο και προχωρούμε με όλο και μεγαλύτερη επιτάχυνση.

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Η Σώτη Τριανταφύλλου είναι ιστορικός και συγγραφέας.

 

Στην έκθεση συμμετέχουν οι καλλιτέχνες: Baillon Agnes, Bigaj Beata, Dixon Jane, Djurdjevic Biljana, Driffield Rebecca, Fambris Georgia, Hay Susan, Glowacka Viola, Fambris Georgia, Lampe Katinka, Loutz Frederique, Pasquaili Beatrice, Paul Celia, Perat Emmanuelle, Pouyandeh Nazanin, Rego Paula, Russel Victoria, Schleime Cornelia, Siebert Uta, Szczekan Ewa, Verebics Agnes, Wang Jojo, Xiang Shi, Αγγελή Ηώ, Ασαργιωτάκη Καλλιόπη, Βέργη Χρύσα, Βλαχάκη Μαριλίτσα, Γεωργιοπούλου Βίκυ, Γιαννακάκη Μαρία, Γκόνου Ειρήνη, Ζαμπούρα Μαριλένα, Θεοδωρούπουλου Ελίνα, Κάλμπαρη Χριστίνα, Καπεζάνου Στέλλα, Κάσση Μαριγώ, Καστώρη Κάλλη, Κατράκη Βάσω, Κατσαμπάνη Ohta Άρτεμις, Κατσουλίδη Μαριάννα, Καφίδα Ιωάννα, Κοντογιαννοπούλου Λήδα, Κρυσταλλά Ασπασία, Κυριαζή Πελαγία, Λατινοπούλου Αθηνά, Λίτη Αφροδίτη, Μαρούδα Καλλιρόη, Μαυρίδου Εύα, Μιχαήλου Ελένη, Μιχαλακοπούλου Ελένη, Μιχάλη Ολίβια, Μποβιάτσου Λαμπρινή, Μπρισκόλα Σούλα, Μυταρά Χαρίκλεια, Μωραΐτη Ελένη, Ξαφοπούλου Αλεξία, Παπαδημητρίου Έλενα, Παυλοπούλου Ελένη, Ράγκου Ράνια, Ρωμανού Χρύσσα, Σούτογλου Έφη, Σταματιάδη Ντανιέλα, Στεφάνου Μαριάννα, Τσακάλη Άννα Μαρία, Φιλοπούλου Μαρία, Φραντζολά Εβίτα, Χαδουλού Κατερίνα, Χαλκίδου Σταματία, Χρυσοχόου Σίσσυ.