Ο κύκλος του αίματος

Από τον Γιώργο Καρουζάκη

Πριν από μερικές μέρες έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 72 ετών, ο Ηρακλειώτης δικηγόρος Δημήτρης Ξυριτάκης, διακεκριμένος επιστήμονας, με σημαντική πολιτική δράση, ευρυμάθεια και ερευνητικό έργο σε ποικίλους τομείς. Με αυτή την αφορμή, αναδημοσιεύουμε μια παλαιότερη συζήτηση που είχαμε κάνει μαζί, τον Ιούλιο του 2011, όταν είχε κυκλοφορήσει το εξαιρετικό βιβλίο του, “Λόγω Τιμής” (Μελάνι), αφιερωμένο στην κρητική βεντέτα, στη μακρά παράδοση του εκδικητικού φόνου στο νησί.

Ο συγγραφέας ερεύνησε σε βάθος το φαινόμενο τόσο με την ιδιότητα του ποινικολόγου που είχε χειριστεί σχετικές υποθέσεις όσο και με την ιδιότητα του μέλους του διοικητικού συμβουλίου του Ινστιτούτου Κρητικού Δικαίου. Είχε αξιοποιήσει, επίσης, ποικίλα στοιχεία, μαρτυρίες για να συνθέσει ένα συναρπαστικό ντοκουμέντο για τον κύκλο του αίματος, τις τραγικές συνέπειες του φαινομένου που οι ρίζες του χάνονται στα βάθη του χρόνου και στις παραδόσεις των πολιτισμών της Μεσογείου.

«Ακόμη και το γνωστό ριζίτικο τραγούδι “Ξαστεριά”, με τις πολλές παραλλαγές, δεν είναι εμπνευσμένο από τον κρητικό επαναστατικό αγώνα αλλά από την κρητική βεντέτα», έλεγε στην κουβέντα μας ο συγγραφέας. «Οι στίχοι “να κάνω μάνες δίχως γιους, γυναίκες δίχως άντρες, κι ας κάμω και την αγαπώ τα μαύρα να φορέσει” είναι αποκαλυπτικοί για το μήνυμα εκδίκησης που προαναγγέλλουν: Η εκδίκηση θα πραγματωθεί οπωσδήποτε, ακόμη κι αν χρειαστεί να σκοτωθεί ο στενός συγγενής της αγαπημένης του εκδικητή».

Πού εντοπίζονται οι ρίζες της βεντέτας;

«Στα Ομηρικά χρόνια, αν και στην Κρήτη είναι παρούσα σε όλες τις περιόδους της Ιστορίας της. Πρόκειται για εκδικητικό φόνο που γίνεται σε ανταπόδοση ενός άλλου φόνου ή μιας απόπειρας φόνου. Η κρητική βεντέτα μπορεί να παραλληλιστεί με το αντίστοιχο εθιμικό δίκαιο που ισχύει στη Μάνη, στην Κορσική και σε κοινότητες Τσιγγάνων. Θα λέγαμε ότι είναι αρκετά διαδεδομένη στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και στην Αλβανία, όπως ξέρουμε και από τα βιβλία του σπουδαίου Αλβανού συγγραφέα Ισμαήλ Κανταρέ.

Υπάρχουν ιστορικά και κοινωνιολογικά δεδομένα τα οποία συνέβαλαν τόσο στη γέννηση όσο και στη διατήρηση του φαινομένου, παρά το γεγονός ότι τα σύγχρονα κράτη έχουν αποδεχτεί τις αρχές του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, σύμφωνα με τις οποίες η τιμωρία ενός εγκλήματος είναι αποκλειστικό προνόμιο του κράτους».

Υπάρχει θρησκευτική διάσταση, κάποιου είδους θεϊκή εντολή, στη «νομιμοποίηση» της βεντέτας, τουλάχιστον στη συνείδηση μιας κοινότητας;

«Υπάρχει, αν σκεφτούμε τις Δέκα Εντολές: “Οφθαλμόν αντί οφθαλμού. Οδόντα αντί οδόντος” που σημαίνει ότι έχεις δικαίωμα να βγάλεις το μάτι εκείνου που σου έβγαλε το μάτι. Δεν μπορείς όμως να του κόψεις το κεφάλι, επειδή σου έβγαλε το μάτι. Ισχύει κι εδώ η αρχή της ισότητας. Στην Κρήτη θα έλεγα ότι η βάση του φαινομένου είναι πολιτική. Δέχτηκαν τη βεντέτα ως δίκαιο θεσπισμένο εθιμικά, ως επιβίωση ενός αρχαίου τρόπου απονομής δικαιοσύνης που ανιχνεύεται σε όλες σχεδόν τις νομοθεσίες των πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Εντοπίζεται στους τρεις δυτικούς νομούς της Κρήτης, στο Ηράκλειο, το Ρέθυμνο και τα Χανιά.

Το Λασίθι μετέχει μόνο ως τόπος που αυτοεξορίζονται αυτοί που πρέπει να αποφύγουν τα αντίποινα της δράσης τους. Η βεντέτα είναι διαδεδομένη στους ορεινούς πληθυσμούς του νησιού, όπου οι οικογένειες είναι μικροί στρατοί. Οταν λοιπόν σκοτωθεί ένας άνθρωπος σε μια οικογένεια, μειώνεται η μαχητική της ικανότητα, πλήττεται και η τιμή της και πρέπει να γίνει η ανταπόδοση για να εξισοροπηθεί η κατάσταση. Κυριαρχεί η σκέψη: σκοτώνω έναν άνθρωπο μιας άλλης οικογένειας, ακόμη κι αν είναι αθώος, μόνο και μόνο για να διατηρηθεί η ισορροπία τρόμου ανάμεσα στις αντίπαλες οικογένειες. Οι δομές αυτές δημιουργήθηκαν σε παλαιότερες εποχές. Παραμένουν όμως σε ισχύ και σήμερα».

Γίνεται αρκετός λόγος και για τον εκφυλισμό του φαινομένου…

«Μέσα στα χρόνια εκφυλίστηκε και πήρε ακραίες διαστάσεις, όπως στην περίπτωση εκείνη που κάποιος περνώντας από το Βενιζέλειο Νοσοκομείο, σκότωσε έναν υπάλληλο για το μοναδικό λόγο ότι ένας μακρινός συγγενής του θύματος είχε σκοτώσει στο παρελθόν ένα μακρινό συγγενή του. Τέτοιες περιπτώσεις προκαλούν μόνο απέχθεια και αγανάκτηση.

Σήμερα προστίθεται στη βεντέτα και το έγκλημα της διακίνησης όπλων. Μπορείς να σκοτώσεις από μακριά και να μη σε πάρουν χαμπάρι. Δεν γίνεται πια φονικό με μαχαίρι, αλλά με μακρύκαννο όπλο και με ενέδρα από μακριά. Διευκολύνεται η τέλεση του εγκλήματος που θα ξεπλύνει το όνομά σου στην κοινωνία, ενώ μπορείς και να γλιτώσεις επειδή δεν σε είδε κανείς.

Στη συνείδηση των Κρητών η βεντέτα δεν θεωρείται, πάντα, πράξη βαρβαρότητας. Το πρόσωπο που παίρνει εκδίκηση χαίρει, σε αρκετές περιπτώσεις, σεβασμού. Πώς ερμηνεύετε αυτή τη στάση;

«Το πιο τρανό παράδειγμα είναι η περίπτωση του Γιάννη Παπαδόσηφου. Σκότωσε μέσα στο δικαστήριο το φονιά του γιου του. Μπορούσε απλώς να σκοτώσει ένα συγγενή και να προστατεύσει την τιμή της οικογένειάς του. Προτίμησε όμως να σκοτώσει το φονιά του παιδιού του μέσα στο δικαστήριο. Ελαβε υπ’ όψιν του τι θα πει ένα ακροατήριο που δεν ήταν μόνο το χωριό του, αλλά μια ευρύτερη κοινότητα ανθρώπων.

Υπάρχουν και κάποιοι που ξεπερνούν το μέτρο. Για παράδειγμα, ο Γιάννης Μουζουράκης για να εκδικηθεί το θάνατο της μάνας του, σκότωσε τρία άτομα: τον πατέρα του φονιά, τον αδερφό του κι ένα άτομο ακόμη. Υπάρχουν κανόνες ακόμα και στη βεντέτα: δεν σκοτώνω κάποιον που απλώς τραυμάτισε κάποιον άλλον, δεν σκοτώνω δεύτερο άνθρωπο, ενώ μπορώ να αποκαταστήσω την τιμή μου με ένα φόνο.

Επιτρέπεται στο δίκαιο της βεντέτας να σκοτώσεις συγγενή του φονιά, αν και η πράξη προκαλεί απέχθεια. Τι σου φταίει ο αθώος συγγενής; Δικαιολογείται στη λογική της βεντέτας και για τη διατήρηση της μαχητικής ικανότητας της οικογένειας».

Η αίθουσα του δικαστηρίου, ως τόπος τέλεσης του εκδικητικού φόνου, έχει ισχυρή συμβολική σημασία; Αποκτά τη σημασία καθαρτηρίου; Αμφισβητείται με αυτό τον τρόπο και η αυθεντία του κράτους;

«Πολλές φορές στην Κρήτη ο φόνος γίνεται μέσα στο δικαστήριο, για να υπενθυμίσουμε τις περιπτώσεις του Παπαδόσηφου ή του Βρέντζου, που σκότωσε το φονιά του αδελφού του, την εκδίκηση που πήραν οι κάτοικοι του χωριού Σάρχος με τη σφαγή των Σωμαράκηδων και αρκετές άλλες.

Η αίθουσα του δικαστηρίου λειτουργεί συμβολικά. Υπάρχει κι ένα είδος αμφισβήτησης του κράτους, που είναι όμως συνυφασμένο με το νόημα της βεντέτας. Λέει ο εκδικητής: “Θέλω να απονείμω δικαιοσύνη εγώ και όχι ο εισαγγελέας. Θα το κάνω στον τόπο που αρμόζει. Εκεί που απονέμεται η Δικαιοσύνη. Το κάνω και παραδίδω το όπλο στους δικαστές λέγοντας: “Είμαι στη διάθεσή σας”. Ετσι είπε ο Παπαδόσηφος».

Δείχνει επιείκεια το δικαστήριο σε κάποιες περιπτώσεις;

«Λαμβάνει υπ’ όψιν τα στοιχεία κάθε περίπτωσης. Ο φόνος, για παράδειγμα, που έκανε ο Παπαδόσηφος ήταν προμελετημένος. Υπό κανονικές περιστάσεις θα έπρεπε να τιμωρηθεί με μια ισόβια καταδίκη. Καταδικάστηκε με επιείκεια σε 7,5 με οχτώ χρόνια. Δεν μπορεί το δικαστήριο, που κατά τα 4/7 αποτελείται από ενόρκους, να μη λάβει υπ’ όψιν την κάθε περίπτωση».*

Διάσημες βεντέτες

Η εκδίκηση του πατέρα

Η περίπτωση του Γιάννη Παπαδόσηφου, που σκότωσε τον φονιά του γιου του Γιάννη Βενιεράκη στις 20 Δεκεμβρίου του 1988 στην αίθουσα του Εφετείου Πειραιώς, είναι από τις πιο γνωστές στην πρόσφατη ιστορία της κρητικής βεντέτας. Η ιδιαιτερότητά της εντοπίζεται και στην ευρηματικότητα του πατέρα που πέρασε στη δικαστική αίθουσα το όπλο της αντεκδίκησης, ένα «Παραμπέλουμ», κρύβοντάς το κάτω από τη μεγάλη γενειάδα του. Το στερέωσε μάλιστα με τη χοντρή φανέλα του μέσα από το πουκάμισο.

Ο Παπαδόσηφος δεν είχε το όπλο μαζί του, όταν μπήκε πρώτη φορά στο Εφετείο. Το είχε αφήσει οπλισμένο και απασφαλισμένο στο ντουλαπάκι του αυτοκινήτου ενός φίλου του. Κάποια στιγμή βγήκε από την αίθουσα για να πιει καφέ. Επέστρεψε προσποιούμενος τον ανήμπορο στους φρουρούς που του έκαναν σωματική έρευνα.

Μία ώρα αργότερα επανέλαβε την έξοδό του και είδε ότι οι φρουροί δεν του έκαναν έλεγχο. Λίγο πριν από τις 12 βγήκε για τελευταία φορά από την αίθουσα, πήρε το όπλο, το έκρυψε στη γενειάδα και κατευθύνθηκε στην αίθουσα για να ολοκληρώσει την αποστολή του. Ο γιος του Παπαδόσηφου και ο δράστης είχαν μια απλή γνωριμία.

Ο δράστης «χολώθηκε όταν πληροφορήθηκε από κάποια συνδεόμενη με αυτόν γυναίκα ότι ο Μανώλης την είχε συμβουλεύσει να είναι προσεκτική στη σχέση της με τον Βενιεράκη». Στη συνάντηση που επιδίωξαν ο Βενιεράκης πυροβόλησε τον νεαρό Παπαδόσηφο με δύο σφαίρες στο στήθος, που του επέφεραν ακαριαία το θάνατο.

Η πιο πολυάριθμη βεντέτα

Η βεντέτα με τους περισσότερους θανάτους έγινε στο χωριό Βορίζα, ένα παλιό ριζίτικο χωριό στη νοτιοανατολική πλαγιά του Ψηλορείτη. Το αιματηρό δράμα ξετυλίχθηκε την 27η Αυγούστου 1955 μέσα σε δύο ώρες και κόστισε τη ζωή σε έξι ανθρώπους και την αρτιμέλεια σε άλλους δεκατέσσερις. Το κακό ξεκίνησε σε στιγμή γλεντιού, στη γιορτή του Αγίου Φανουρίου, όταν το χωριό ήταν ζαλισμένο από το κρασί και την κρητική λύρα.

Πρώτο θύμα ο τριανταοκτάχρονος κτηνοτρόφος και δασοφύλακας Γιάννης Φραγκιαδάκης, τον οποίο σκότωσε με απανωτές μαχαιριές στην πλάτη ο καφετζής και χασάπης Μανούσος Εμμανουήλ Βεϊσάκης. Τα αίτια της διαμάχης τους δεν είναι σαφή, αν και σύμφωνα με το δικαστήριο η ένταση ανάμεσα στο δασοφύλακα και τον καφετζή ξεκίνησε από μια παράνονη υλοτόμηση του δημόσιου δάσους. Ο πρώτος φόνος πυροδότησε το μακελειό που ακολούθησε, στο οποίο δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνο όπλα, αλλά και η ρίψη χειροβομβίδας.

Η σφαγή των Σωμαράκηδων

Μία από τις πιο άγριες κρητικές βεντέτες, στην οποία συνυφάνθηκε το δικαιικό με το πατριωτικό αίσθημα, ήταν εκείνη που έγινε στο Ηράκλειο τον Οκτώβριο του ’45. Μετά την Κατοχή συστάθηκε και συνεδρίαζε επί τρία χρόνια το Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων για την τιμωρία όσων συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς. Τότε έγινε η δίκη πέντε μελών της οικογένειας Σωμαράκη, από το χωριό Σάρχος, τα οποία είχαν συνεργαστεί με τον εχθρό.

Αν και οι ποινές που επέβαλε το δικαστήριο στους κατηγορούμενους ήταν βαριές (ποινή θανάτου, ισόβια κάθειρξη κ.ά.) οι συγχωριανοί τους θέλησαν να τους εκδικηθούν με τον δικό τους τρόπο. Με δυνατές κλωτσιές έσπασαν την πόρτα του δωματίου όπου κρατούνταν, έβγαλαν μαχαίρια και κατέσφαξαν και τους πέντε Σωμαράκηδες.

Άνοιξαν μάλιστα τα εξωτερικά παράθυρα του δωματίου και πέταξαν στο δρόμο τα κατακρεουργημένα πτώματα. Ενα φορτηγό του δήμου τα περισυνέλεξε και τα έριξαν σε ένα λάκκο χωρίς καμία θρησκευτική τελετή. «Εγινε μακελειό» λέει ο Δημήτρης Ξυριτάκης. Και προσθέτει: «Οι κατηγορούμενοι είχαν προκαλέσει το θάνατο σε περισσότερους από 30 συγχωριανούς τους».

Ο Πάτρικ Λι Φέρμορ στα πλοκάμια της κρητικής βεντέτας

Από τη μάστιγα της κρητικής βεντέτας δεν εξαιρέθηκε ούτε ο κορυφαίος Βρετανός συγγραφέας και φιλέλληνας Πάτρικ Λι Φέρμορ (πέθανε στις 10 Ιουνίου 2011, σε ηλικία 96 ετών) που έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Καρδαμύλη της Μάνης. Ο Φέρμορ είχε αναπτύξει ισχυρούς δεσμούς με την Κρήτη, αφού πολέμησε στα κρητικά βουνά στο πλευρό των ανταρτών και συμμετείχε στην απαγωγή του Γερμανού κατοχικού διοικητή της Κρήτης, Κράιπε.

Στη διάρκεια της Κατοχής ο συγγραφέας σκότωσε κατά λάθος το συμπολεμιστή του Τσαγκαράκη. Οι συγγενείς του θύματος εκδήλωσαν διαθέσεις αντεκδίκησης, αλλά με το πέρασμα των χρόνων και με την παρέμβαση των παλιών συμπολεμιστών του λύθηκε η παρεξήγηση.

Ποιοι θέλουν να καταστρέψουν τον Παρθενώνα;Ο Παρθενώνας ανατινάζεται με βόμβες και καταρρέει μπροστά στα έκπληκτα μάτια των Αθηναίων στη νουβέλα του Χρήστου Χρυσόπουλου «Ο βομβιστής του Παρθενώνα» […]
Χρόνης Μπότσογλου 1941-2022Ο Χρόνης Μπότσογλου ανήκει στους κορυφαίους Έλληνες ζωγράφους της μεταπολεμικής τέχνης. Επί δεκαετίες παρατηρούσε τον κόσμο γύρω του, ιδιαιτέρως τους ανθρώπους, και ζωγράφιζε αδιάκοπα. Η […]
Σώτη Τριανταφύλλου: “Ας μη ζούμε διαρκώς με τον ίδιο τρόπο…”Στα μυθιστορήματα μιλάμε για την ανθρώπινη κατάσταση, εμβαθύνουμε σε πράγματα που δεν αποτελούν υλικό άρθρων και δημόσιου λόγου. Τα άρθρα διαχειρίζονται εντοπισμό προβλημάτων, αποκάλυψη […]
Κριστόφ ΠεντερέτσκιΟταν ζεις σε δύσκολες εποχές, νιώθεις την ανάγκη να αγωνιστείς για την ελευθερία.