Στα ίχνη των πηγών του ιερού ποταμού

Από τον Γιώργο Καρουζάκη

Η πανάρχαια επιθυμία για την αναζήτηση των πηγών του ιερού ποταμού Νείλου έδωσε το έναυσμα στον συγγραφέα, γεωγράφο, μηχανικό και ακτιβιστή του οικολογικού κινήματος Μιχάλη Μοδινό να φιλοτεχνήσει ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα για την καρδιά της Μαύρης Ηπείρου.

Ο «Μεγάλος Αμπάι» (Καστανιώτης)  είναι ο Νείλος στο ταξιδιωτικό μυθιστορήμα του. Σε απόσταση από τις στείρες εξωτικές και οριενταλιστικές προσεγγίσεις ο συγγραφέας διερευνά με βαθιά γνώση τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, τη σύγκρουση της ρασιοναλιστικής επιθυμίας των δυτικών για κυριαρχία με την αρχέγονη ομορφιά της Αφρικής.

Πώς προέκυψε η ιδέα αυτού του μυθιστορήματος για τον Νείλο; Έχετε ζήσει στην Αφρική…

Έχω ζήσει κυρίως στη δυτική Αφρική, στο Καμερούν, αλλά έχω ταξιδέψει και δουλέψει σε αρκετές χώρες της Μαύρης Αφρικής. Η χαρτογράφηση της πορείας του ιερού ποταμού, ο εντοπισμός των πηγών του, ήταν επιθυμία αρκετών ιστορικών προσώπων στο παρελθόν. Οι πηγές του Νείλου αποτέλεσαν το αντικείμενο του πόθου μεγάλων ηγετών, σοφών, στρατηγών, αυτοκρατόρων, από τον Μέγα Αλέξανδρο μέχρι τον Ιούλιο Καίσαρα. Κανείς Ευρωπαίος δεν είχε καταφέρει μέχρι το 18ο αιώνα, την εποχή που διαδραματίζεται το βιβλίο, να φτάσει στις πηγές του.

Τα ιστορικά περιστατικά που περιγράφονται στο βιβλίο είναι πραγματικά. Δηλαδή, ο Σκοτσέζος James Bruce είναι υπαρκτό πρόσωπο, προερχόταν από βασιλική οικογένεια της Σκοτίας, ήταν ευγενής, πρεσβευτής της Μεγάλης Βρετανίας στο Αλγέρι. Πέρασε πολλές περιπέτειες, αντιμετώπισε ενέδρες, δυσκολίες στις περιηγήσεις του.

Ο συνοδοιπόρος του, ο Έλληνας Ευστράτιος Ταταράκης, είναι επινοημένο πρόσωπο;

Η περσόνα είναι φανταστική. Υπήρχε, πράγματι, Έλληνας στην αποστολή του Bruce. Στα απομνημονεύματά του, μάλιστα, αποκαλείται Strates. Το περιστατικό, όπου κατά την εύρεση των πηγών ο Bruce πίνει στην υγεία του Έλληνα Στρατή με την ευχή να απελευθερωθούν τα ελληνικά νησιά από τους Τούρκους, είναι πραγματικό.

Γιατί, λοιπόν, ο Στρατής κατάγεται από τη Μήλο;

Υπήρχε μια γενιά καπεταναίων στη Μήλο -το νησί απ’ όπου εγώ κατάγομαι- μορφωμένων, όπως ο Στρατής. Οι Κυκλάδες ήταν αρκετά χρόνια υπό δυτική επιρροή, και έτσι σκέφτηκα να κατασκευάσω έναν ήρωα νοήμονα, με πρόσβαση στη συζήτηση που γινόταν στην Ευρώπη για το Διαφωτισμό, λίγο πριν τη Γαλλική Επανάσταση.

Είχαν ξεκινήσει εκείνα τα χρόνια οι μεγάλες εξερευνήσεις;

Nαι. Είχε προηγηθεί η εξερεύνηση της Νότιας Αμερικής. Υπήρχαν ήδη οι ισπανικές αποικίες. Η Μεγάλη Βρετανία έχει αρχίσει να εγκαθιδρύει την παγκόσμια αυτοκρατορία της. Η Αφρική παρέμενε όμως παντελώς ανεξερεύνητη, με εξαίρεση τα παράλιά της. Η μορφολογία και το κλίμα της απέτρεπαν τους λευκούς να μπουν στο εσωτερικό της ενώ υπήρχε κι ένας μεταφυσικός τρόμος, μια προκατάληψη προς το μαύρο χρώμα. Η Αφρική λειτουργούσε περισσότερο σαν μια δεξαμενή για το δουλεμπόριο.

Τελικά, ο Bruce και ο Ταταράκης εντόπισαν τις λάθος πηγές του Νείλου;

Ναι, γιατί ο Bruce αγνοούσε την ύπαρξη του Λευκού Νείλου, που είναι πιο μακρύς· οι πηγές του εντοπίστηκαν έναν αιώνα μετά, αν και σήμερα αμφισβητείται αυτή η ανακάλυψη. Πρόκειται, τελικά, για ένα εξαιρετικά πολύπλοκο υδάτινο δίκτυο με λίμνες και καταρράκτες. Πιθανότατα οι πηγές του να βρίσκονται στη λίμνη Βικτώρια. Ο Bruce, τότε, ανακάλυψε τις πηγές του Γαλάζιου Νείλου, του Μεγάλου Αμπάι.

Υπάρχει μια πολιτισμική διαφορά ανάμεσα στους δύο ήρωες, τον Σκοτσέζο και τον Έλληνα.

Ο ένας εμπιστεύεται το επιστημονικό του ένστικτο, βαδίζει προς τα εμπρός, είναι ο δυτικός, ο κατακτητής. Ο Έλληνας είναι εκπρόσωπος μιας ενδιάμεσης κουλτούρας, υποτελής, φυγάς, λίγο δυτικός, λίγο ανατολικός, στο μεταίχμιο τριών ηπείρων. Γι’ αυτό βρίσκεται πιο κοντά στους γηγενείς πολιτισμούς, ακούει την προφορική παράδοση της Αφρικής. Η σύγκρουση τους είναι η σύγκρουση, τουλάχιστον, δυο πολιτισμών.

Μέσω αυτής της σύγκρουσης αμφισβητείται ο «οριενταλισμός», επισημαίνονται οι συνέπειες της επιβολής του δυτικού ορθολογισμού και της αποικιοκρατίας στη Μαύρη Ήπειρο.

Σαφώς, το κράτος δεν ήταν αφρικανικός θεσμός, η κοινωνική μονάδα είναι η φυλή. Μόνο στο Σουδάν υπάρχουν 100 φυλές. Οι δυτικοί προσπάθησαν να φτιάξουν κράτος, γι’ αυτό σήμερα έχουμε όλους αυτούς τους εμφύλιους πολέμους, τη γενοκτονία στο Νταρφούρ. Ένα κράτος χωρίς εθνική συνείδηση, με μουσουλμάνους, χριστιανούς, άραβες, μαύρους αφρικανούς, βόρειους και νότιους. Στο Κονγκό, αυτή τη στιγμή, έχουμε έξι εφτά εμφύλιους πολέμους. Μην ξεχνάτε τη γενοκτονία στη Ρουάντα και το Μπουρούντι· κάθε αφρικανική χώρα έχει και το πρόβλημά της.

Η αγριότητα και οι διαμάχες υπήρχαν στη Μαύρη Ήπειρο και πριν από την έλευση των δυτικών.

Ασφαλώς. Άλλο είναι, όμως, να σκοτώνεσαι με το τόξο και άλλο με μυδραλιοβόλα σε μαζικές γενοκτονίες.

Οι δυτικοί θέλησαν επίσης να «θεραπεύσουν» τους αφρικανούς και από τις «αρρώστιες» του ηδονισμού και της πολυθεΐας.

Ακόμα και η γύμνια σόκαρε τους δυτικούς, αν και καταλάβαιναν ότι με 45 βαθμούς υπό σκιάν δεν μπορείς να φοράς αμπέχονα. Η ανισορροπία επήλθε μετά την επιβολή της ιδεολογίας της ανάπτυξης, ότι οι κοινωνίες αυτές έπρεπε να αναπτυχθούν, να περάσουν σε ένα ανώτερο στάδιο. Ο ερωτισμός στην Αφρική, η ορμητική έκφραση της σεξουαλικότητας, ενισχύθηκε, επίσης, στις αφρικανικές κοινότητες και από την έλλειψη… του βάρους της αμαρτίας. Ο θρίαμβος του σώματος στην Αφρική είναι εμφανής, αναγνωρίζεται και στη μουσική, τον κυρίαρχο και στη δύση αφρικανικό ρυθμό. Η Αφρική, ακόμα και σήμερα, ανθίσταται και σωματικά στη δυτική επιβολή, οι άνθρωποι διατηρούν τα ήθη και τα έθιμά τους, ενώ η έκφραση της σεξουαλικότητας παραμένει ακραία.

Με συνέπειες τους χιλιάδες νεκρούς από AIDS…

Φυσικά, και την υψηλή γεννητικότητα. Αν και λανθασμένα πάμε να τους διδάξουμε την ισότητα των φύλων, τη γυναικεία απελευθέρωση. Έχω δει Σουηδέζες, μέλη οργανώσεων, να προσπαθούν να διδάξουν στις Αφρικανές ότι τα εξώγαμα δεν είναι κακό πράγμα. Αλλά εκεί ήταν απολύτως αποδεκτά εδώ και αιώνες. Στην Αφρική δεν υπάρχουν καν ύβρεις για τη γυναίκα, ούτε λέξεις που υποδηλώνουν την πόρνη ή τον ομοφυλόφιλο…

Επιπλέον, το μυθιστόρημά σας λειτουργεί ως μια αρχετυπική, ουτοπική περιήγηση.

Είναι μια «Οδύσσεια», αλλά ταυτόχρονα κι ένας «Μόμπι Ντικ». Ο Bruce είναι ένας Κάπτεν Αχάμπ που ψάχνει το όνειρο. Περισσότερο θα έλεγα ότι με επηρέασε ο «Παρασκευάς» του Μισέλ Τουρνιέ και η «Η καρδιά του σκότους» του Κόνραντ.

Έχετε κάνει τη διαδρομή που περιγράφετε στο βιβλίο;

Σε μεγάλα κομμάτια, ναι. Δεν μπορείς να πας στο Σουδάν σήμερα. Μέχρι πρόσφατα ο εμφύλιος πόλεμος το χώριζε στα δύο. Ποια δύναμη κινητοποιεί έναν περιηγητή; Η περιέργεια, η αναζήτηση της περιπέτειας. Υπήρξα περιηγητής, εκτός από την Αφρική, στον Αμαζόνιο και αλλού.

09/2007