Tο Ιράν μέσα από τους καθρέφτες

Η σάλα των καθρεφτών, ανάκτορο Γκολεστάν, Τεχεράνη

Όταν ήμουν μικρό παιδί δεν είχα άλλο τρόπο επικοινωνίας με τις Ιρανές ξαδέρφες μου, πέραν της αλληλογραφίας και του τηλεφώνου. Μεταξύ μας στέλναμε ζωγραφιές και ενώ μαθαίναμε αγγλικά παραλλήλως τα εξασκούσαμε μέσω μικρών φράσεων. Μιας και εγώ δεν ήξερα να γράφω περσικά, η αγγλική κατέστη συνδετικός κρίκος επικοινωνίας. Οι ξαδέρφες μου ζωγράφιζαν δύο μεγάλα βουνά με δύο κορφές, τραβώντας ένα ημικύκλιο για να τα ενώσουν, το έβαφαν με κίτρινο χρώμα, τράβαγαν και μερικές γραμμές και είχαν φτιάξει μια ανατολή ηλίου.

Οι βουνοκορφές ήταν πάντα χιονισμένες, και στο κάτω μέρος του φύλλου υπήρχαν δυό σειρές με δέντρα. Χρόνια αργότερα, κατάλαβα πως τα δύο αυτά βουνά ήταν η οροσειρά Αλμπόρζ, στα βόρεια της Τεχεράνης, που χωρίζει την πόλη από την Κασπία Θάλασσα και είναι μονίμως χιονισμένες οι κορυφές της. Όπως, επίσης, κατάλαβα ότι οι δεντροστοιχίες συνηγορούσαν με τα ψηλά πλατάνια που υπάρχουν στα δεξιά και αριστερά της λεωφόρου Βαλί Άσρ, μια ευθεία λεωφόρος που τέμνει την πόλη κάθετα, ξεκινώντας από το βορειότερο άκρο της και καταλήγοντας στο νοτιότερο. Οι ζωγραφιές ολοκληρώνονταν με κόκκινα χείλη. Έβαφαν τα χείλη τους με κόκκινο κραγιόν και φιλούσαν το χαρτί. Με αυτό τον τρόπο, μου έστελναν τα φιλιά τους. Αυτός ήταν ο κόσμος τους, αυτόν δημιουργούσαν πάνω στο χαρτί.

Εγώ δεν τους ζωγράφισα ποτέ κίονες, καΐκια, θάλασσες, ήλιους και ψάρια. Πάντα τους ζωγράφιζα το Ιράν που νόμιζα ότι υπήρχε. Στις δικές μου «φαντασιακές πραγματικότητες» αντίκριζαν τη δική τους απτή πραγματικότητα. Αντιλαμβάνονταν πως τους έβλεπα. Οφείλω να αποκαλύψω πως τα γνωστικά μου όρια ήταν πολύ περιορισμένα, και δεν απείχαν καθόλου από τις εικόνες που μετέδιδαν τα εγχώρια ΜΜΕ. Ζωγράφιζα και εγώ ψηλά βουνά, με πολυώροφα κτίρια και μαύρα ανθρωπάκια στον δρόμο που ήταν γυναίκες με τσαντόρ. Επίσης, έφτιαχνα πολλούς τρούλους και μιναρέδες. Στην κορυφή του μιναρέ ζωγράφιζα ένα σύννεφο και μέσα έγραφα «Αλλάχ!», αποδίδοντας το κάλεσμα του μουεζίνη σε προσευχή. Τόσα φανταζόμουν, τόσα ζωγράφιζα.

Τα όσα ζωγράφιζα δεν απέχουν από την ιρανική πραγματικότητα, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της. Αλλά μεγαλώνοντας, ολοένα και περισσότερες εικόνες εμπλούτιζαν τις εντυπώσεις που είχα. Όταν πλέον ταξίδεψα στο Ιράν ανακάλυψα μεγάλους θησαυρούς που δεν μας έχουν προβληθεί ποτέ. Αντιθέτως, οι γενειοφόροι κληρικοί και οι καμένες σημαίες των ΗΠΑ υπερκαλύπτουν κάθε διαφορετική εκδοχή του σύγχρονου Ιράν. Ας ξετυλίξουμε, λοιπόν, έναν από τους πολλούς μικρούς θησαυρούς της χώρας αυτής.

Οι περσικοί καθρέφτες και η τέχνη τους

Όταν επισκέπτεσαι τα ιστορικά κτήρια της Τεχεράνης έρχεσαι αντιμέτωπος με την περίτεχνη δημιουργία της περσικής καθρεφτοποιίας. Παλιοί καλλιτέχνες, που διέθεταν την υψηλή αισθητική του καλλιεργημένου και ταλαντούχου ανθρώπου αλλά και τη διάθεση του μάστορα να ιδρώσει, συνέθεταν στο εσωτερικό των κτηρίων αυτών ένα μωσαϊκό από πολύ μικρά κομμάτια καθρεφτών ή ακόμα και από μεγαλύτερους καθρέφτες.Το μωσαϊκό αυτό απλωνόταν στις εσωτερικές επιφάνειες, στους τοίχους και στις οροφές. Χαρακτηριστικότερα δείγματα της τέχνης αυτής υπάρχουν στα ανάκτορα Γκολεστάν, Σαχεμπγκρανιέ και Σαανταμπάντ.

Εκτός όμως των παλατιών, η τέχνη αυτή που στα περσικά είναι γνωστή ως «Αϊνέ Χονάρ» (Η τέχνη του καθρέφτη) συνάντησε ευρεία εφαρμογή στα ισλαμικά τεμένη. Τόσο στο εσωτερικό τους όσο και στα μουκάρνας, δηλαδή στις κυψελοειδείς πορσελάνινες επιφάνειες στο πάνω μέρος της εισόδου των τεμενών που επένδυαν με κομμάτια καθρεφτών. Το μαυσωλείο του Ιμάμη Ρεζά στην Μασχάντ, του Σαχ Τσεράγκ στη Σιράζ και το τέμενος της Φατεμέχ στην Κομ αποτελούν ορισμένους από τους πολυάριθμους λατρευτικούς χώρους των Ιρανών σιϊτών, που φέρουν την τέχνη της περσικής καθρεφτοποιίας.

Στο Ιράν, η τέχνη του καθρέφτη διαδόθηκε από τους καλλιτέχνες της αυλής των Σαφαβιδών (1501 – 1736). Οι Σαφαβίδες όρισαν για πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας τους το Ισφαχάν και το κόσμησαν με πλήθος ανακτόρων, τεμενών, γεφυριών και δημόσιων λουτρών αριστουργηματικής αισθητικής. Η πλειοψηφία των μοναρχών της δυναστείας ήταν παθιασμένοι, φιλότεχνοι ηγεμόνες που συνεχώς έδιναν παραγγελίες στα καλλιτεχνικά εργαστήρια της αυλής τους για τη δημιουργία νέων έργων, αντάξιων της αίγλης και του κύρους που εξέπεμπαν οι ίδιοι. Ωστόσο, ιστορικές πηγές κατατάσσουν την τέχνη του καθρέφτη στην προϊσλαμική εποχή και συγκεκριμένα στην Αχαιμενιδική περίοδο (648 – 330 π.Χ). Στην πρωτεύουσα των Αχαιμενιδών, Περσέπολις, μια αίθουσα των ανακτόρων του Μεγάλου Βασιλέα είχε το όνομα «Σάλα των Καθρεφτών», ενώ οι περιηγητές την χαρακτήρισαν εκθαμβωτική. Πιθανόν, η αίθουσα αυτή να μην διέφερε από τη «Σάλα των Καθρεφτών» του ανακτόρου Γκολεστάν στην Τεχεράνη, που κατασκευάστηκε σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα από τη δυναστεία των Κατζάρ.

Ανάκτορο Γκολεστάν, ο μαρμάρινος θρόνος.

Πέραν όμως της παράδοσης του καθρέφτη στο Ιράν, μια βασική αιτία αναβίωσης της τέχνης του στην περίοδο των Σαφαβιδών ήταν τα διάφορα ατυχήματα. Οι Σαφαβίδες έκαναν εισαγωγές γυάλινων και κρυστάλλινων σκευών από τη Βενετία. Όταν, όμως, κατά τη μεταφορά τους τα αντικείμενα αυτά έσπαγαν, αντιλαμβανόμενοι την αξία του γυαλιού και του κρυστάλλου, συγκέντρωναν τα σπασμένα κομμάτια και προσπαθούσαν να τα αξιοποιήσουν διαφορετικά. Κάπως έτσι, επανέκτησαν τη διάθεση να φιλοτεχνήσουν με πρώτη ύλη τον καθρέφτη.

Ανάκτορο Σαανταμπάντ, Τεχεράνη

Ο καθρέφτης διατηρεί κεντρική και συμβολική σημασία στον περσικό πολιτισμό. Δηλώνει την αντανάκλαση της ψυχής του ανθρώπου. Μπροστά στον καθρέφτη, εσύ και η ψυχή σου, είστε γυμνοί. Εναρμονισμένα με την αξία του καθρέφτη στο Ιράν υπάρχουν ισλαμικά τεμένη που διακοσμήθηκαν με τα μωσαϊκά των καθρεφτών. Ενώπιον του Θεού, ο πιστός μαρτυρά την καλοσύνη και τις αμαρτίες του μέσω των καθρεφτών, ενώ έχει προϊδεαστεί, ήδη, για τη σταδιακή κάθαρση της ψυχής του από τους καθρέφτες που πλαισιώνουν τις εισόδους των τεμενών. Επίσης, οι Ιρανοί ακολουθώντας τα έθιμα στρώνουν το εορταστικό τραπέζι της ιρανικής πρωτοχρονιάς Νο Ρουζ (21 Μαρτίου), τοποθετώντας έναν καθρέφτη σε κεντρικό σημείο.

Η Μονίρ των καθρεφτών

Για το πόσο μονάκριβος είναι ο καθρέφτης, η πρωτοπόρα Ιρανή καλλιτέχνης Μονίρ Σαχρουντί είχε πει: «Στο Ιράν η χρήση του καθρέφτη είναι διαρκής εδώ και 3.500 χρόνια. Στον καθρέφτη αντικατοπτρίζεται ο ουρανός, το νερό και όλα τα χρώματα. Είναι σύμβολο του φωτός και της ζωής. Όταν στέκεσαι μπροστά στα δικά μου έργα από καθρέφτες, γίνεσαι μέρος των έργων αυτών. Τους ανήκεις και σου ανήκουν». Η Μονίρ είναι μια περίφημη καλλιτέχνης που ασπάστηκε την τέχνη του καθρέφτη και συνεχίζει να την υπηρετεί, παρά τα ενενήντα της χρόνια, καθημερινώς για τέσσερις ώρες την ημέρα.

Γεννήθηκε το 1924 στην πόλη Καζβίν του βορείου Ιράν και μετακόμισε με την οικογένειά της στην Τεχεράνη σε ηλικία εφτά ετών. Το 1940 εγκατέλειψε το Ιράν για τη Νέα Υόρκη που σπούδασε εικαστικά και σχέδιο μόδας. Συνδέθηκε φιλικά με τον Τζάκσον Πόλοκ, τον Φράνκ Στέλλα και τον Άντι Γουόρχολ. Το 1957 επέστρεψε στην Τεχεράνη και παντρεύτηκε τον Δρ. Αμπολμπασάρ Φαρμανφαρμαγιάν, απόγονο της πρότερης δυναστείας των Κατζάρ. Μετά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979, ο σύζυγος της θεωρήθηκε εχθρός του καθεστώτος από τους Αγιοταλλάχ και το ζευγάρι αναγκάστηκε σε εξορία. Η Μονίρ έζησε μέχρι το 2004 στις ΗΠΑ, όταν και ο σύζυγός της απεβίωσε και, τελικά, της επετράπη η επιστροφή στην πατρίδα της. Έκτοτε ζει στην Τεχεράνη και ασχολείται με την τέχνη του καθρέφτη. Το 2007 εξέδωσε την αυτοβιογραφία της «A mirror garden».

Έργα της Μονίρ εκτίθενται στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου: το έργο «Το πέταγμα του δελφινιού» βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης και το έργο «Μια αστραπή για τη Νεντά» στo Queensland Art Gallery του Μπρισμπέιν της Αυστραλίας. Ανάμεσα στα υπόλοιπα έργα της ανήκουν η σειρά «Ανακούφιση» και η «Παραλλαγή στο Εξάγωνο», που ζήτησε το Μουσείο Βικτώρια και Αλβέρτος το 2006 για τα εγκαίνια της γκαλερί Ισλαμικής Τέχνης Τζαμίλ.

Όταν ήμουν πέντε ετών δεν ήξερα ότι οι γυναίκες στο Ιράν είναι ακάλυπτες στα σπίτια τους, και ότι ο καθρέφτης έχει τόσο μεγάλη αξία. Αν ήξερα, θα ζωγράφιζα μια όμορφη μελαχρινή Ιρανή να χτενίζεται μπροστά σε έναν καθρέφτη. Δεν ξέρω αν η Μονίρ ασχολήθηκε με τους καθρέφτες από γυναικεία φιλαρέσκεια. Σημασία έχει πως συνέχισε να παράγει και να διαφυλάττει μια καλλιτεχνική παράδοση που στο Ιράν έχει μια παρουσία σχεδόν τριών χιλιάδων ετών. Στις μέρες μας, οι Ιρανοί καλλιτέχνες του είδους είναι περιζήτητοι για τις κατασκευές παρόμοιων μωσαϊκών σε χώρες του εξωτερικού, όπως τα κρατίδια του Περσικού Κόλπου και της Άπω Ανατολής. Το τέμενος Σαγίντα Ζεϊνάμπ στην Δαμασκό της Συρίας και οι δίδυμοι πύργοι της Petronas στην Κουάλα Λαμπούρ της Μαλαισίας υποδέχθηκαν τις δημιουργίες των Ιρανών καλλιτεχνών.