Νίκος Ναυρίδης: «H Ελευσίνα είναι γεμάτη ανάσες»

Από τον Γιώργο Καρουζάκη

«Ο τόπος αυτός, το παλιό ελαιουργείο της Ελευσίνας, είναι γεμάτος από ανάσες που δεν έχουν χαθεί. Όταν μπεις μέσα τις νιώθεις, είναι κάτι σαν φαντάσματα. Επειδή έχω ασχοληθεί αρκετά με τις ανάσες, τις νιώθω σε κάθε παλιό χώρο. Για αυτό και δεν μπορώ και τα παλιά σπίτια, με πιάνει η ψυχή μου. Το Εργοστάσιο στην Ελευσίνα είναι γεμάτο ανάσες, δηλαδή εντελώς άδειο. Μου φέρνει στο μυαλό τη φράση του Μπέκετ: «Όσο πιο μεγάλος, τόσο και πιο γεμάτος, τόσο και πιο άδειος». Σκέφτεσαι, ακόμα, ότι εκεί υπήρχε κάποτε το Θριάσιο, και ότι πριν από το Ελαιουργείο υπήρχαν στάχυα και τα στάχυα γέμισαν αναπνοές. Αν κλείσουμε τα μάτια μας και δούμε όλη αυτή την ιστορία σαν ένα παραμύθι με ήχους και εικόνες, έχει, πιστεύω, αρκετό ενδιαφέρον».

Ο εικαστικός Νίκος Ναυρίδης μιλά ήρεμα, υπαινικτικά, για το μεγάλο έργο που ετοιμάζει τον Σεπτέμβριο στο παλαιό ελαιουργείο και σαπωνοποιείο του 19ου αιώνα στην Ελευσίνα. Ο ερειπιώνας του παλιού Εργοστασίου έχει αξιοποιηθεί τα τελευταία χρόνια στα «Αισχύλεια» της Ελευσίνας από κορυφαίους εικαστικούς. Έχει φιλοξενήσει τις κατεστραμμένες βάρκες των μεταναστών της Καλλιόπης Λαιμού, τη μνημειακή εγκατάσταση «Ανθρώπων ίχνη» του Μάριου Σπηλιόπουλου, την εγκατάσταση, με φως και εικόνες, της Λήδας Παπακωνσταντίνου, εξαιρετικές παρεμβάσεις και έργα της Διοχάντης, της Βάνας Ξένου, του Στίβεν Αντωνάκου, του Στέφανου Τσιβόπουλου κ.α.

Πριν συνεχίσουμε την κουβέντα μας, τού υπενθυμίζω ότι όποιος εικαστικός περνά τα τελευταία χρόνια από την Ελευσίνα εκπροσωπεί την επόμενη χρονιά τη χώρα στη Μπιενάλε της Βενετίας. Η Διοχάντη και ο Στέφανος Τσιβόπουλος είναι δύο παραδείγματα. «… Γλίτωσα. Έχω ήδη πάει στη Μπιενάλε», απαντά, γελώντας.

Ο Νίκος Ναυρίδης αν και ξεκίνησε να δείχνει έργα του στα τριάνταεπτά του χρόνια, είχε την τύχη να δει, αμέσως, τη δουλειά του να παρουσιάζεται στις μεγαλύτερες εικαστικές διοργανώσεις του κόσμου: στη Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης (1997), της Santa Fe (1999), του Σάο Πάολο (1996), της Βενετίας (2001) και σε σημαντικούς χώρους και μουσεία σε αρκετές πόλεις της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Το μεγαλύτερο μέρος της τέχνης του έχει βασιστεί στην ιδέα της αναπνοής, σε ένα υλικό εύπλαστο και ευάλωτο, το οποίο διοχέτευσε σε βίντεο, σχέδια και εικαστικά περιβάλλοντα. Από τα πρώτα του έργα, με τις δίδυμες κοπέλες που φούσκωναν συμμετρικά ένα μπαλόνι, μέχρι εκείνο της Βενετίας με τους ανθρώπους που φορούσαν στο κεφάλι ένα εκμαγείο του προσώπου τους από λευκό λάτεξ και δυσκολεύονταν να αναπνεύσουν, οι ανάσες στη δουλειά του είχαν πολλαπλές σημασίες: ήταν ένα «είδος μέτρησης του κόσμου που αγγίζει τις επίσημες γεωμετρίες των ανθρώπινων ορίων», όπως έχει πει ο ίδιος, «ένα βίωμα του κόσμου, ένα μέρος χαμένο του σώματος, μια ενέργεια που διαρκώς μοιράζεται, προκαλεί και καλύπτει τα πάντα».

Αυτήν την εποχή τελειοποιεί την ιδέα που θα αναπτύξει στην Ελευσίνα. Είναι φειδωλός στα λόγια, αν και ξέρει καλά τι θέλει να αποφύγει: να κάνει ένα έργο συναισθηματικό και να χρησιμοποιήσει ως εκθεσιακό χώρο τα ερειπωμένα δωμάτια του εργοστασίου. «Αυτό που με ενδιαφέρει είναι το κενό και πώς μέσα από τον άδειο χώρο τα πράγματα έρχονται κοντά. Συνεπώς, δεν με απασχολεί το εσωτερικό του κτιρίου, αλλά το απέξω», συμπληρώνει.

Με κάποιους τρόπους οι ανάσες θα είναι παρούσες στα ερείπια της Ελευσίνας. «Η αναπνοή είναι άλλωστε κάτι που διαχέεται και κυκλοφορεί παντού. Δεν έχει χρόνο. Είναι σαν να περπατάς και να ακολουθείς την ανάσα σου. Αν μπεις σε αυτή τη λογική, θα δεις ότι η ανάσα σου, πολύ εύκολα, σε πάει μπρος, αλλά και πίσω. Η ίδια ανάσα που βγάζουμε τώρα στην Ελευσίνα, αν την πάρουμε ανάποδα, θα μας οδηγήσει σε εκείνη που έβγαζε ένας ιεροφάντης, αρκεί να περάσεις, βέβαια, από χιλιάδες εκτροπές», λέει ο εικαστικός.

Από τη συζήτηση μαζί του συμπεραίνουμε ότι το έργο του θα έχει τη μορφή ενός συναρπαστικού ταξιδιού στο χρόνο με ελάχιστα μέσα. Οι επισκέπτες δεν θα προσανατολίζονται από εικόνες, μάλλον από αναπνοές. «Προτιμώ τις εικόνες που επινοούν οι θεατές», τονίζει, «παρά εκείνες που τους δίνει κανείς για να ερμηνεύσουν. Θέλω να περπατά κάποιος στον άδειο τόπο, κι αν τύχει και ακούσει κάτι να το ακολουθεί. Συνήθως, ακολουθούμε αυτό που είμαστε, δηλαδή αυτό που χρειαζόμαστε».

Πώς διαχειρίζεστε την ιστορική φόρτιση της Ελευσίνας ;

«Στην Ελευσίνα είναι σχεδόν αδύνατο να αγνοήσεις το ιστορικό παρελθόν. Ακόμα και ο καλύτερος ξένος καλλιτέχνης, ένας καριερίστας που θα βρισκόταν εκεί, το πρώτο πράγμα που θα σκεφτόταν θα ήταν να σεβαστεί το χώρο. Ο αρχαιολογικός χώρος, αυτό που αρχικά αντικρίζεις, μοιάζει υπερυψωμένος από το έδαφος, κι ας είναι βυθισμένος. Η Ελευσίνα είναι ένας τόπος με πολύπλοκη Ιστορία, με κοινωνικούς αγώνες, φτώχεια, ανθρώπους που έχουν εκμεταλλευτεί τους πόρους της, που έχει ζήσει και ζει τη ζωή της πολύ έντονα και γενναιόδωρα».

Έχετε πει ότι από τις πρώτες επισκέψεις σας στο χώρο νιώσατε ένα αίσθημα απειλής. Συνδέεται με τον μακρινό απόηχο των Ελευσίνιων Μυστηρίων;

«Υπάρχει ένα απειλητικό στοιχείο στο χώρο, το ένιωσα μόλις πάτησα το πόδι μου στην Ελευσίνα. Είναι άλλο να πηγαίνεις για να προσεγγίσεις τον τόπο, κι άλλο… για να φας τσιπούρες. Ξέρεις ότι εκεί οι άνθρωποι πήγαιναν για να υπερβούν ένα μέτρο, να εξοικειωθούν με το θάνατο, και αυτό είναι το απειλητικό στοιχείο που σε κυκλώνει, η ύβρις, αν θέλεις, που είναι απαραίτητη για να μπορέσεις να υπερβείς το μέτρο του θανάτου. Φτάνεις εκεί, λοιπόν, για να μην αγνοήσεις αυτή τη διάσταση, αλλά στην πορεία, αν δεν την αγνοήσεις θα σε καταπιεί. Σε ένα βαθμό πρέπει να τη φέρεις στα μέτρα σου. Αν δεν διαβάσεις το παρελθόν με μια σύγχρονη ματιά, χάθηκες. Η ζωή του φυσιοδίφη είναι πολύ συναρπαστική, αλλά όταν ανοίξει κανείς το παράθυρο χάνεται».

Πώς εμπλέκεται κάποιος με την Ιστορία και την αρχαιότητα σε μια συγκυρία, όπως η σημερινή που ένα είδος αλλόκοτου συναισθηματισμού συμβαδίζει, ξανά, με την αρχαιολαγνεία και την παραφροσύνη;

«Η Ελευσίνα φέρει αυτόν τον αρχαίο πλούτο που οφείλουμε ανακαλύψουμε και να κάνουμε δικό μας, αλλά όπως συμβαίνει με όλη την παράδοση της αρχαιότητας, τίποτα από όλα αυτά δεν μας ανήκει. Μας ανήκουν όσο ανήκουν στους Γερμανούς, τους Εγγλέζους, τους Γάλλους. Μπορούμε να νιώσουμε εκστατικοί για το παρελθόν, αλλά τίποτε παραπάνω. Είναι όπως τα κείμενα του Πλάτωνα: ανοιχτά σε όλη την ανθρωπότητα. Είναι, βέβαια, συγκινητικό να μπορείς να δεις την Ακρόπολη, να ζήσεις όλο τον κύκλο του ήλιου και της ζωής γύρω από αυτό το τοπίο, αλλά ως εκεί. Όλα τα άλλα είναι αφάνταστα κρυμμένα, και για να τα δεις πρέπει να διανύσεις μια μεγάλη απόσταση. Το ίδιο νιώθεις και με τα Ελευσίνια Μυστήρια. Αν αποφασίσεις να εμπλακείς σε μια διαδικασία, όπως εγώ τώρα με την έκθεση, ασχολείσαι με όλη την Ιστορία: μαθαίνεις για τις εννιά μέρες μύησης, για τα μικρά Ελευσίνια και καταλαβαίνεις ότι όλη αυτή η θέωση ήταν μια εξοικείωση με τον θάνατο. Ουσιαστικά, τα Μυστήρια σε όλο τον κόσμο είναι μια διαμόρφωση της συνείδησης, μια συμφιλίωση με το θάνατο. Για αυτό και όσοι έβγαιναν από εκεί ήταν διαφορετικοί, έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τον θάνατο. Αυτό που θα επιχειρήσω, έχοντας στο μυαλό μου την ιστορική φόρτιση της πόλης, είναι να θεωρήσω ότι η Ελευσίνα κέντρο και μικρογραφία της Ελλάδας. Είναι για μένα ένας Κοινός Τόπος. Ένα σημείο με άπειρες πολλαπλότητες και πιθανές λύσεις. Ένας χώρος «πλήρης παρελθόντος» που «ασφυκτιά στο παρών».